هیڵدا فواد حەنا

مێزگردی شەشەم بەناونیشانی "داهاتووی گەنج (نەوەی زێد) لەرۆژهەڵاتی نێوەڕاست: رۆڵ و بەرپرسیارێتی" بە بەشداری چەند میوان و توێژەرێکی ناوخۆیی و بیانی گفتوگۆی لەبارەوە کرا. لەسەرەتای مێزگردەکەدا تیشک خرایە سەر چەمکی نەوەی زێد کە بەگشتی بەو کەسانە دەوترێت کە لەنێوان ساڵانی نیوەی دووەمی نەوەدەکانی سەدەی رابردوو و سەرەتای ساڵی 2010 لەدایکبوون. ئەم نەوەیە بە iGeneration یش ناودەبرێت یان نەوەی دیجیتاڵی بەو پێیەی یەکەمین نەوەن کە لەسەردەمی دیجیتاڵ و تەکنەلۆژیای زیرەکدا گەورەبوونە. مۆبایلە زیرەکەکان و سۆشیال میدیا و تەکنەلۆژیای دیکە لە تەمەنێکی بچووکەوە رۆڵێکی سەرەکییان لە ژیانیاندا بینیووە. ئەم نەوەیە بە هەمەچەشن و هۆشیاری کۆمەڵایەتی ناسراوە و چاوەڕوان دەکرێت لە ساڵانی داهاتوودا کاریگەرییەکی گەورەیان لەسەر جیهان و کایە جیاوازەکاندا هەبێت.

نەوەی زێد یەکەم نەوەی رەسەنی دیجیتاڵی راستەقینەیە. بە پێچەوانەی فرۆشیارەکان، ئەو نەوەیەی کە لەڕێگەی پێشکەوتنی ئینتەرنێتەوە دەژیان لە کاتێکدا هێشتا لەگەڵ تەلەڤزیۆنی کێبڵی و ئاسایی گەورە بوون ، نەوەی زێد ژیانی خۆیان بەتەواوی بە دیجیتاڵەوە گرێداوە. زۆربەیان ژیان لەبەردەم شاشەی مۆبایلە زیرەکەکان بەسەردەبەن و لەژێر کاریگەری بابەت و ناوەڕۆکی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان گەورە بوونە. بۆیە شێوازی کارلێککردن لەگەڵ ئینتەرنێت و یەکتر جیاوازە لەشێوازی نەوەکانی پێشوو.

بۆچوون و بیرکردنەوەی زۆر لەسەر ئەم بابەتە هەبوو بەتایبەت سەبارەت بە رۆڵ و بەرپرسیارێتییەکانی نەوەی زێد لە کۆمەڵگەدا. لە مێزگردەکەدا باس لەوە کرا کە “ ئەو نەوانەی لە دوو دەیەی رابردوودا یان سەرەتای دوو هەزاردا لە بووژانەوەی ئابووریدا لەدایک بوون لە کاتێکدا نەوەی Z لەکاتی داڕمانی ئابووریدا لەدایک بوون”.  ئەم نەوەیە بە چەندین ئاڵینگاری تێپەڕیووە لەوانە گێژاوی ئابووری و سیاسی،  Covid19و ململانێی نێوان روسیا و ئۆکڕانیا و چەندین ئاڵینگاری دیکە، بۆیە ئەو ململانێیانە پاڵی بەم نەوەیە ناوە بۆ خۆباشترکردن و هەوڵدانی زیاتر بۆ بەدیهێنانی خەونەکانیان.  

پێشکەوتنی تەکنەلۆژیای نوێ و ژیری دەستکرد AI لەم دواییانەدا دەست بەسەر هێزی کار یان رەخساندنی هەڵی کاردا دەگرن. ئەم نەوەیە ڕوانگەیەکی سیاسی باش و پێگەیشتووی هەیە بۆ نموونە ئەزموونی ململانێی داعش دەرکەوت. ئەم تێڕوانینە سیاسییە و ململانێیەی دەسەڵات بووەهۆی تێگەیشتن لە ململانێی داعش و بیرکردنەوەیان لەم بارەیەوە. ئالێرەوەیە تێدەگەین کەوا ئەم خاڵە بەو ئەنجامەمان دەگەیەنێت کە ئەم نەوەیە هۆشیاری سیاسی هەیە.  ئەم سەردەمەی کە نەوەی Z تێیدا دەژی سەردەمی ئازادی سیاسییە کە دەستکەوتێکە بۆیان بە پێچەوانەی نەوەکانی دیکەی رابردوو کە ئازادییەکی سیاسیی زۆریان نەبوو لە هەڵبژاردن و قسەکردن و بیرکردنەوە و کاری سیاسی.  

هەندێک لە راپۆرتەکان ئاماژە بەوەدەکەن کە ئەندامانی نەوەی زێد پراگماتیکتر و پێگەیشتووترن لە نەوەی پێشوو، نەوەی زێد ئەگەری زیاتری هەیە کە قۆناخی ئامادەیی (ئاستی خوێندن) تەواو بکات، زۆرینەیان بچنە کۆلێژ، و ریاتر دەرفەتی ئەوەیان هەبێت کەوا بتوانن هەڵبژاردن لە پیشەکەیاندا بکەن. ئەوان زیاتر لە هەر نەوەیەکی دیکە ئەگەری ئەوەیان هەیە کە بەلایەنی کەمەوە دایک و باوکێکیان هەبێت و یەکێکیان کۆلێژی تەواوکردبێت.

نەوەکانی پێشوو ململانێیان لە دژی یەکتر یان بەرامبەر بە یەکتر هەبووە، لەکاتێکدا نەوەی زێد توانای پەیوەندیکردنیان هەیە لەسەر بابەتی جیاواز و زمانی جیاواز بۆئەوەی ژینگەیەکی باشتر بۆ وڵاتەکەیان دروست بکەن، کە ئەمەش خاڵیکی جیاواز و سەرنجڕاکیش لەم نەوەیەدا.   

یەکێک لەو پرسیارانەی کە لەکاتی گفتوگۆکاندا تیشکی خرایەسەر ئەوەبوو کە ئەو کێشانە چین کە ئەمڕۆ رووبەڕووی نەوەی Z بۆتەوە و چۆن شۆڕشی دیجیتاڵی کاریگەری لەسەر هەردوو نەوە هەبووە کە هەزارەییەکان و نەوەی زێدە لەبواری پرسی ئاسایشی کار!  ئەم بابەتە ئەو نیگەرانیانە دەوروژێنێت کە تێیدا خۆپیشاندان هەبووە بەهۆی داواکاری دۆزینەوەی هەڵی کارەوە وەک ئاماژە و وەڵامێک بۆ ئەو پرسیارەی کە کراوە. ئەمڕۆ عیراق نزیکەی 60%ی دانیشتووانەکەی گەنجن. بە پەرەپێدانی سەرچاوە مرۆییەکان دەتوانرێت دەرفەتێکی زیاتر بۆ گەشەپێدانی توانای گەنجانی عیراق دروست بکرێت.  

هەر لەدرێژەی گفتوگۆکاندا باس لەوە کرا کە لە رێگەی یاسا و گرتنەبەری رێکاری یاساییەوە دەتوانرێت ئاسایش بۆ نەوەی گەنج مسۆگەر بکات کە دەبێتەهۆی بوژاندنەوەی کەرتی گشتی و تایبەت. نەبوونی ناسنامە بە بابەتێکی دیکەی گرنگ بۆ نەوەی گەنج دادەنرا ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی گەنج بەدوای ناسنامەی لاوەکیدا بگەڕێت وەک ناسنامەی مەزهەبی یان خێڵەکی. هاوکات زۆرێک لە گەنجان بەهۆی نەبوونی ناسنامە بوونەتە قوربانی تیرۆر.

چارەسەر بەهێزکردنی ناسنامەی نەتەوەیی گەنجانە بۆئەوەی چێژ لە مافەکانیان وەربگرن و هەست بە شانازی بە ناسنامەکانیان بکەن.  لەم نێوەندەدا لەگەڵ پەرەسەندنی تەکنەلۆژیا و سیستەمی AI پیشەسازی و بەرهەمهێنان و کشتوکاڵ لەم سەردەمەدا بە لاوازی ماونەتەوە.  دوو کێشەی تری پەیوەست بەئابووری و گەنجان کە تیشکیان خرایەسەر بریتی بوون لە "دیاردەی نەخۆشی هۆڵەندی" و "نەفرەتی نەوت" لە عیراق.

 سەرەڕای ئەوەی زۆرێک لە قسەکەران تیشکیان خستە سەر شێوازی پشتگیریکردنی گەنجان بە دابینکردنی ئەو ئامراز و دەرفەتانەی کە پێویستن بۆ سەرکەوتن دوای تەواوکردنی خوێندنیان و گواستنەوەی مۆدیولەکانی وانەوتنەوەیان بۆ ڕاهێنان. چۆنیەتی بەستنەوەی سیستەمی خوێندن بە بازاڕی کار و رەخساندنی دەرفەتی کار لە دەرەوەی سێکتەری گشتی.  نەوەکانی پێشوو هەندێک بیرکردنەوەی کۆنەپەرستانەیان هەبوو کە تیایدا بیرۆکەی ئەوەیان هەبوو کە کەسێک ئەگەر هەڵە بکات وەک بابەتێکی لاواز و بە شتێکی قبوڵنەکراو دابنرێت لە کاتێکدا ئەم نەوەیە دەیەوێت لە هەڵەکانییەوە فێربێت. لەکۆتاییدا ئەماژە بەوەکرا کە کەسانی شیاو دەبێت بۆ شوێنی شیاوبن، بۆ ئەوەی بتوانرێت متمانە بۆ گەنجان بگەڕێتەوە و سوود لە تواناکانیان وەربگرێت.

کورتەی خاڵە بنەڕەتییەکان:

-سەردەمی دیجیتاڵ سەردەمێکە دەبێت کۆمەڵگە و گەنجان خۆیان لەگەڵدا بگونجێنن.
-ئەم نەوەیە باشتر بیروڕای سیاسی بەهۆی تەکنەلۆژیاوە دەردەبڕێت.
-ئەم نەوەیە زیاتر هەمەچەشنی و فرەچەشنی و پێکەوهەڵکردن و پێکەوەژیان قبوڵ دەکات.
-ئەم نەوەیە توانایەکی مرۆیی بەرزی هەیە، بەڵام زۆرینەی بێکارە و رێژەی بێکاری زۆر بەرزە.
-ئەم نەوەیە بیرۆکەی کار و داهێنەرانەی هەیە بەڵام پێویستی بە رێنوێنی و پاڵپشتی هەیە.
-دەبێت گۆڕانکاری لە سیستمی پەروەردەدا بکرێت بۆ پەروەردەکردنی ئەم نەوە تازەیە بە میتۆدی هاوچەرخ.
-ئەم نەوەیە لەوانەیە وابیربکەنەوە کە ژیری دەستکرد AI شوێنی تواناکانی ئەوان دەگرێتەوە و بەهای خۆیان لەدەستدەدەن.
-دەبێت نەوەی زێد لەڕووی دارایی و دەروونییەوە کۆمەك و پاڵپشتی بکرین چونکە بەشێکیان پەراوێزخراون و بێ سەرچاوەی کۆمەکن.

بەشداربووان:

-عەلی پاراچا، بەڕێوەبەری گشتی فایڤ وەن لابس Five One Labs لە عیراق
-باسمە عەبدولڕەحمان، دامەزرێنەر و بەڕێوەبەری گشتی کەسک
-گۆشان قەرەداخی، مامۆستا لە زانکۆی ئەمەریکی عیراق-سلێمانی
-تارا ئەحمەد، دامەزرێنەر و بەڕێوەبەری بالک ئەیس
-ناسک عومەر، دامەزرێنەری بزنسی بچووکی ناسک کۆلێکشن
-مەتین فەخری، دامەزرێنەرانی فێرکادیمی
-رەهێل عەزیز قەرەداخی، بەڕێوەبەری رێکخراوی سپارکی هۆڵەندی لەهەرێمی كوردستان
-سارا مستەفا، بەڕێوەبەری گشتی ڤیژن ئیجوکەیشن
-محەمەد کەرکوکلیزادە، لێکۆڵەری بواری گەنج لە یو ئێن ئێف پی ئەی UNFPA نەتەوە یەکگرتووەکان لە عیراق
-جۆرت پۆسمووس،  جێگری کۆنسوڵی گشتی هۆڵەندا هەولێر
-نالی یوسف، بەڕێوەبەری بەشی ئابووری لە کونسوڵخانەی گشتی هۆڵەندا
- د.سیابولێال ماندێالا، راوێژکاری سەربەخۆ لە گەشەپێدانی نێودەوڵەتی
-حوسێن ئەلبەیاتی، بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیای کەریم لە عیراق
-شڤان فازیل، لێکۆڵەر لە پڕۆگرامی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقیا لە SIPRI
-د.رێبەر جاف، سكرتێری پێشووی دەستەی راوێژکاریی چەکداماڵین بۆ ئەنتۆنیۆ گۆتێرس

رێکخەران:

فایڤ وەن لابس و ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو