RRC |

ئازاد وەڵەدبەگی|

بەرایی

ئاو ئەمڕۆ بووەتە سەرچاوەی گەلێک ململانێ و قەیران لە جیهاندا، بە تایبەت لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست کە سەرەڕای ئەوەی ٥%ی دانیشتووانی جیهان پێکدەهێنێ، تەنیا ١%ی سەرچاوەکانی ئاوی شیرینی جیهانی لەبەردەستدایە. هەروا پتر لە ٥٠%ی دانیشتووانی ئەم ناوچەیە لە کەناری حەوزە ئاوییە هاوبەشەکاندا دەژین، ئەمەش وادەکات هەوڵدان بۆ کەڵکوەرگرتنی پتر لەم سەرچاوانە ململانێ و رکابەرییەکی توند لە ناوچەکەدا بخولقێنێت. هەرچەندە سەرچاوە ئاوییە هاوبەشەکان دەتوانێ زەمینەی هاوکاریی و پەیمانی دوولایەنە یا چەندلایەنە لەنێوان دەوڵەتانی ناوچەکەدا بڕەخسێنێ، بەڵام ئاو وەک کاڵایەکی دانسقە و رکابەرئامێز هیچ جێگرەوەیەکی نیە و بە شێوەیەکی نایەکسان لە ناوچەکاندا دابەشبووە، کە ئەمەش وا دەکات ئاو ببێتە کەرەستەیەک بۆ ململانێ و گرژیی. هایدرۆپۆلیتیک بریتییە لە سیاسەتی هەر دەوڵەتێک بۆ بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکانی خۆی کە ئەمەش لەژێر کاریگەریی کۆمەڵێک فاکتەردایە، کە گرنگترینیان دۆخی تۆپۆگرافی هەر وڵاتێکە کە رێگەی پێدەدات بە چ شێوازێک هەڵسوکەوت لەگەڵ رێڕەوە ئاوییە نێودەوڵەتییەکاندا بکات. لەم وتارەدا، هەوڵدەدەین لەژێر کاریگەریی ئەو گۆڕانکارییانەی کە لەم ماوەیەدا هاتوونەتە ئاراوە، کاریگەریی هایدرۆپۆلیتیکی تورکیا لەسەر عێراق و وڵاتانی دیکەی ناوچەکە بخەینە بەرباس.

باکگراوندی یاسایی کێشەکە

سەرەتای سەرهەڵدانی کێشەی ئاو لەنێوان تورکیا و وڵاتانی دراوسێ دەگەڕێتەوە بۆ پاش هەڵوەشانەوەی دەوڵەتی عوسمانی و سەربەخۆیی عێراق لە ساڵی ١٩٢٠. هەر لە ساڵی ١٩٢٠ رێککەوتنی دووقۆڵی و سێقۆڵی لەنێوان تورکیا و عێراق و سووریا هاتەئاراوە بۆ دابەشکردنی ئاوی رێڕەوە ئاوییە نێودەوڵەتییەکان بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەکانی ئەوکات. هەروا لە مادەی (١٠٩) لە رێککەوتننامەی لۆزان لە ساڵی ١٩٢٣ کە لەنێوان تورکیا و هاوپەیماناندا بەستراوە هاتووە: “نابێ هیچ کام لەم سێ دەوڵەتە بەنداو یا کۆگای ئاو یا گواستنەوەی رێڕەوی رووبارەکان ئەنجام بدات بە بێ پێکهێنانی هیچ دانیشتنێکی هاوبەش لەگەڵ دەوڵەتانی دیکەدا و دەبێ راوێژیان پێ بکات بۆ گەرەنتیکردنی ئەوەی هیچ زیانێک بە لایەنەکەی تر نەگەیەنێت.”

لە ساڵی ١٩٤٦ رێککەوتنی دۆستایەتی و دراوسێیی باش لەنێوان عێراق وتورکیا واژۆکرا کە پرۆتۆکۆلی ژمارە (١)ی ئەو رێککەوتنە پەیوەندیی بە رێکخستنی ئاوی هەر دوو رووباری دیجلە و فوراتەوە هەیە. یەکەم خولی گفتوگۆی نێوان وڵاتانی حەوزی دیجلە و فورات لە ساڵی ١٩٦٢ گرێدرا کە تێیدا تورکیا رەتیکردەوە کە ئەم دوو ڕ
رووبارە نێودەوڵەتی بن و بە رووباری تێپەڕبووی سنووری لە قەڵەمیدان، کە ئەم هەڵوێستە پێچەوانەی رێسا نێودەوڵەتییەکانە. دانیشتنەکان هەر بەردەوامبوون و لە ساڵی ١٩٧٨ پرۆتۆکۆلی هاوکاریی ئابووریی و تەکنیکی لەنێوان عێراق و تورکیا واژۆکرا. سەرەڕای واژۆکردنی چەندین پرۆتۆکۆل لەنێوان عێراق و تورکیا لە ساڵانی ٢٠١٤ و ٢٠١٧، کێشەکە هێشتا هەر وەک خۆی ماوەتەوە. دواجاریش لە سەردانی بەرهەم ساڵح سەرۆککۆماری عێراق لە ٣/١/٢٠١٩ بۆ ئەنکەرە، کێشەی ئاو یەکێک لە تەوەرەکانی گفتوگۆ بوو و بڕیاردرا، کۆمیتەیەکی هاوبەش لەنێوان هەر دوو وڵات بۆ چارەسەری کێشەکان دابنرێت، کە هەتا ئێستا هیچ ئەنجامێکی هەست پێکراوی نەبووە و تورکیا لەسەر هەمان سیاسەتی ئاویی رابردووی خۆی بەردەوامە.

دەرەنجامەکانی سیاسەتی ئاویی تورکیا

بە سەرنجدان بەوەی کە سەرچاوەی هەر دوو ڕووباری دیجلە و فورات لە ناو خاکی تورکیادا هەڵکەوتوون، ئەم دەوڵەتە هەر لە دوای رووخانی حکومەتی عوسمانی و دروستبوونی هەر دوو دەوڵەتی عێراق و سووریا، وەک دەوڵەتێکی سەروو رووبار بە شێوەیەکی تاکلایەنە و بێ گرنگیدان بە بەرژوەندیی وڵاتانی خوارووی رووبار هەڵسوکەوتی لەگەڵ رێڕەوە ئاوییە نێودەوڵەتییەکاندا کردووە. یەکێک لەو پرۆژانەی کە تورکیا لەم ناوچەیە جێبەجێی کردووە پرۆژەی “ئانادۆڵی باشووری رۆژهەڵات”ە کە بە “گاپ” ناسراوە. گەڵاڵەی سەرەکی ئەم پرۆژەیە لە ساڵی ١٩٣٦ لە لایەن ئاتاتورکەوە داڕێژرا، بەڵام لە ساڵی ١٩٨٠ دەستی بە کار کرد. ئەم پرۆژەیە، دەگوترێ بۆ گەشەپێدانی ئابووری و کۆمەڵایەتی ناوچەیەکە کە ٩ ملیۆن کەس لە خۆ دەگرێت و لە ٢٢ بەنداو و ١٩ پرۆژەی کارۆئاویی پێکهاتووە، کە هەر دوو رێڕەوی ئاویی نێودەوڵەتی دیجلە و فورات دەگرێتەوە.

بەنداوی ئەلیسوو کە گەورەترین بەنداوی پرۆژەکەیە لە ئایاری ٢٠٢٠ کەوتەکار (پاش سێ ساڵ دواخستنی) کە بووە هۆی ئەوەی ئاوی هاتووی دیجلە بۆ ناو عێراق لە ٦٠٠م٣ لە چرکەیەک داببەزێت بۆ ٣٠٠ تا ٣٢٠ م٣ لە چرکەدا، کە ئەمەش بەو واتایە دێت عێراق ٥٠%ی ئاوی هاتووی خۆی لەم ڕێڕەوە لە دەستدەدات. بەپێی توێژینەوەیەکی وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەکانی عێراق پێشبینی کراوە کە لە ساڵی ٢٠٣٥ عێراق ١٠.٥ ملیار م٣ کورتهێنانی ئاوی بێت. لەو گفتوگۆیانەی کە پێشتر لەنێوان عێراق و تورکیادا هەبووە عێراق داوای کردووە تورکیا گەرەنتی ئەوە بکات ئاوی هاتوو بۆ عێراق کەمتر لە ٥٠٠ م٣ لە چرکەدا نەبێت، بەڵام تورکیا وتویەتی کە تێکڕای ئاوی هاتووی دیجلە لە ٣٥٠م٣ تێناپەڕێت.

خەریکبوونی عێراق بە چەندین جەنگی درێژخایەن و یەک لە دوای یەکی نێودەوڵەتی و نێوخۆیی هەر لە حەفتاکانی سەدەی رابردووەوە هەتا ئێستا وایکردووە، کە عێراق لە بەرامبەر هێزە هەرێمییەکانی وەک تورکیا و ئێران لاواز بێت و ژێرخانی ئابووریی و کۆمەڵایەتی و پیشەسازیی وڵاتەکەی بە تەواویی لەناو بچێت، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی کە عێراق لە دۆخێکی لاوازی ئابووریی، سیاسی و دیپلۆماسیدا بێت، کە ئەمەش دەرفەتی بۆ ئەو وڵاتانە ڕەخساندووە زیاتر گرنگیی بە بەرژەوەندییە ئاوییەکانی خۆیان بدەن، بە بێ ئەوەی بەغدا بتوانێ وەک پێویست رووبەڕوویان ببێتەوە. لە لایەکی دیکەوە، نەبوونی یەکگرتوویی نێوخۆیی لەنێوان عێراقییەکان بۆ نموونە نەبوونی پەیوەندییەکی تۆکمە و ستراتیژیی لەنێوان هەولێر-بەغدا دەرفەتی بە تورکیا داوە، کە عێراق نەتوانێ کارتی هەناردەکردنی نەوت دژ بە تورکیا بەکار بهێنێ. لە نوڤەمبەری ساڵی ١٩٧٧ عێراق هەناردەی نەوتی خۆی بۆ تورکیا راگرت و داوای کرد کە تورکیا ٣٣٠ ملیۆن دۆلار قەرزە نەوتییەکانی خۆی بداتەوە و لە هاتنی رێژەی پێویستی ئاوی دیجلە و فورات بۆ عێراق دڵنیایی بدات، هەتا ئەنکەرەش ئەم مەرجانەی جێبەجێ نەکرد بەغدا هەناردەی نەوتی دەست پێنەکردەوە. بەڵام ئێستا پرۆسەی هەناردەکردنی نەوتی عێراق بۆ تورکیا لەڕێگەی هەرێمی کوردستانەوە ئەنجام دەدرێ، کە ئەمەش بابەتێکی جێی ناکۆکییە لەنێوان هەولێر-بەغدا. رەنگە یەکێک لە هۆکارەکانی پاڵپشتی تورکیا بۆ پرۆسەی هەناردەکردنی نەوت لەڕێی هەرێمی کوردستان کەمکردنەوەی ئەو گوشارانەیە بێت لەسەر خۆی، کە پێشتر بەغدا لەڕێی کارتی هەناردەکردنی نەوت دژ بە تورکیا بە کاریهێناوە و بەمجۆرە ئەو کارتەی لە بندەستی حکومەتی عێراق دەرهێناوە، چونکە توانای هەرێمی کوردستان بۆ بەکارهێنانی ئەم کارتە سنووردارە.

لە چل ساڵی رابردوو، سەرچاوەکانی شیاوی ژیاندنەوەی ئاو لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بۆ یەک لەسەر سێ دابەزیوە و لە ٣٤٠٠ م٣ بۆ هەر تاکێک لە دەیەی شەستی سەدەی رابردوو بۆ ١٣٠٠م٣ لە کاتی ئێستادا دابەزیوە. ئەم دۆخەش، بە هۆی نەبوونی بەڕێوەبردنی دروستی سەرچاوە ئاوییەکان، جەنگ، زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان و بەبیابانبوونی ناوچەکە گوشاری لەسەر وڵاتانی خوارووی رووبار زیاتر کردووە، کە عێراقیش یەکێکە لەو وڵاتانە کە لە بەردەم مەترسییەدایە و ٧٠% ی سەرچاوە ئاوییەکانی لە دەرەوەی وڵاتەوە دێت.

لەم ساڵانەی دوایی، تورکیا بۆ سەپاندنی بۆچوونەکانی خۆی و دۆزینەوەی پاڵپشت بۆ خۆی، هاوئاهەنگی و لۆبینگێکی باشی لەگەڵ وڵاتانی ئەسیوپیا، ئێران و ئەفغانستاندا کردووە (بەو پێیەی ئەوانەش وڵاتانی سەروو رووبارن) بۆ گەڵاڵەکردنی سیاسەتێکی هاوبەش و وەڕێخستنی گوتارێکی تایبەتی هاوبەش بۆ کەڵکوەرگرتن لە رێڕەوە ئاوییە نێودەوڵەتییەکان، پێچەوانەی ئەو رێسایانەی کە لە رێککەوتننامەی کەڵکوەرگرتن لە رێڕەوە ئاوییە نێودەوڵەتییەکان بۆ مەبەستی ناکەشتیڕانی ساڵی ١٩٩٧ دا هەیە، وەک کەڵکوەرگرتنی دادگەرانە و گونجاو، نەگەیاندنی زیان بە دەوڵەتانی دیکەی رێڕەوی ئاویی، هاوکاری، قەرەبووکردنەوەی زیانەکان و ئاگادارکردنەوەی وڵاتانی دیکەی رێڕەو لە پرۆژە ئاوییەکان و هتد. لەم بارەیەوە تورکیا دیپلۆماسی گشتی و هێزی نەرمی خۆی وەگەڕخستووە لە ڕێی بەستنی چەندین کۆنگرە و کۆنفرانسی ساڵانە لەسەر بابەتی ئاو لەو وڵاتەدا. تورکیا دەیەوێت ئەم سەرچاوە گرنگە وەک ئامرازێک بۆ گۆڕینی نەخشەی هایدرۆپۆلیتیکی ناوچەکە بەکاربهێنیت و، لەم رێگەیەوە کاریگەری لەسەر دۆخی جیۆستراتیژیی ناوچەکە دابنێت و وەک وڵاتێکی هایدرۆهژموون ئامانجە سیاسییەکانی خۆی بپێکێت.

لە دۆخی ئێستادا کە ناوچەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەستەویەخەی چەندین جەنگ و کێشە و ململانێی سیاسی، سەربازیی و تایفییە، لە رواڵەتدا ئاو کێشەیەکی پەراوێزییە، بەڵام بە تەواوبوونی ئەم دۆخە بێگومان کێشەی ئاو دێتە رۆژەڤ و دەبێتە کێشەی یەکەم و هەرەگرنگی ناوچەکە. بوونی دۆخێکی ئاسایشیی نالەبار لە وڵاتانی ناوچەکە وەک ئەوەی لە عێراق و سووریا و تەنانەت ئێرانیش هەیە، ئەو هەلەی بۆ تورکیا رەخساندووە کە بە شێنەیی سیاسەتە ئاوییەکانی خۆی بباتە پێشەوە.

بێگومان، سەرکەوتنی پرۆژەی گاپ ئامرازێکی بەهێز دەبێ بە دەست تورکیا وەک دەوڵەتێکی هایدرۆهەژموون لە سیاسەتی نێوخۆیی و دەرەکی ئەو وڵاتە و لە هەمانکاتدا، کاریگەریی زۆر نەرێنی دەبێت لەسەر وڵاتانی ناوچەکە وەک عێراق، سووریا، ئێران، سعوودیا و ئوردون وەک کەمبوونەوەی رێژەی ئاوی هاتوو، کۆچی دانیشتووان، بەبیابانبوونی ناوچەکە، هەڵکردنی گەردەلوولی تۆز و خۆڵ، تۆخکردنەوەی ململانێ هەرێمی و نێوخۆییەکان (وەک جەنگی نێوان دەوڵەتان و تیرۆریزم و گرووپە توندڕەوەکان)، وشکەساڵی، لەناوچوونی ژێرخانی کشتوکاڵی و ئاسایشی خۆراک، هەژاریی و بێکاری و هتد.

بێگومان پشتگوێخستنی دیپلۆماسی ئاویی دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی چەندین گرفتی جۆراوجۆر لە ناوچەکە، هەربۆیە دەبێ دەوڵەتانی ناوچەکە، ئەوانەی کە زیانمەند دەبن لە سیاسەتی ئاویی تورکیا دیپلۆماسی ئابووریی، دیپلۆماسی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، دیپلۆماسی کولتووریی و دیپلۆماسی ژینگەیی وەڕێبخەن بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکان و دامەزراندنی کۆمیسیۆنێکی هاوبەشی هەرێمی بۆچآرەسەری گرفتی رێڕەوە ئاوییە نێودەوڵەتییەکان. واباشە دەوڵەتی تورکیاش لە سیاسەتە ستراتیژییە ئاوییەکانی خۆیدا پشکی ئاویی وڵاتانی خاوەن پشک رەچآو بکات و پابەندی رێسا نێودەوڵەتییەکان بێت و زیان بە پەیوەندییەکانی خۆی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە نەگەیەنێت.

کۆبەند

هەر وڵاتێک لەم ناوچەیەدا لەڕووی تۆپۆگرافییەوە باڵادەست بێت و سەرچاوەی ئاویی زیاتری لە بەردەستدا بێت، ئەوا لە پەیوەندییە هایدرۆپۆلیتیکی و جیۆپۆلیتیکییە ناوچەییەکاندا کاریگەریی و باڵادەستی زیاتری دەبێت. هەرچەندە قەیرانی ئاو قەیرانێکی جیهانییە، بەڵام رەنگە لە هیچ شوێنێکی جیهان بە قەدەر رۆژئاوای ئاسیا و رۆژهەڵاتی نێوەڕاست رەهەندی ئەمنی-سیاسی بە خۆیەوە نەگرتووە. سیاسەتی ئاویی تورکیا بەو شێوازەی ئێستا عێراق و وڵاتانی دیکەی حەوزی ئاویی دیجلە و فورات دەخاتە ژێر گوشارێکی هیدرۆپۆلیتیکی ناهەموار، کە لە ئەنجامدا گرژییەکانی نێوان تورکیا و وڵاتانی زیانمەند زیاتر دەکات، هەربۆیە نابێ دۆخی باڵادەستی و تۆپۆگرافی تورکیا ببێتە هۆکاری گرتنەبەری سیاسەتێکی ئاویی وەها کە وڵاتانی ناوچەکە تووشی کارەسات بکات. لەم پرۆژانەدا تورکیا دەبێ رەچاوی وردی دۆخی جیۆپۆلیتیکی وڵاتانی ناوچەکە بکات و بە وشیاریی تەواو هەڵسوکەوت لەگەڵ ئەم بابەتەدا بکات.

سەرچاوەکان:

١) محسن دیانت، حمید درج، ابراهیم قادری، تأثیر هیدروپلیتیک زاب کوچک بر روابط سیاسی ایران و اقلیم کردستان عراق، فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، سال نهم، شماره دوم، تابستان ١٣٩٨.

٢) مسلم زالی پور، دیپلماسی آبی موقعیت ژئوپلیتیک ترکیه و تاثیر آن بر امنیت پیرامونی، فصلنامه علمی تخصصی خاورمیانه،  سال دوم. شماره دوم. بهار و تابستان ١٣٩٩. ٣) العراق يواجه نقصاً بالغاً في تدفق المياه بسبب مشروعات تركية، لەسەر ئەم ماڵپەڕە دەبینرێ:                alarabiya.net/ar/arab-and-world/iraq/2020/07/17/

٤) يريفان سعيد، العراق يواجه أزمته المقبلة: المياه، لەسەر ئەم ماڵپەڕە دەبینرێ:

https://www.washingtoninstitute.org/ar/fikraforum/view/iraq-faces-its-next-crisis-water

٥) شذى خليل، أزمة واردات العراق المائية بين إيران وتركيا والاتفاقيات الدولية، لەسەر ئەم ماڵپەڕە دەبینرێ: https://rawabetcenter.com/archives/85929