RRC |
زریان رۆژهەڵاتی|
كوردستان نزیكەی 1500 كیلۆمەتر لەو هەرێمی دۆنباسەوە دوورە كە رووسیا لەوێ تەنگژەکەی ناوەتەوە، بەڵام كاریگەرییە سیاسییەكەی ئەو قەیرانەی ئەوێ لەسەر كورد، ئەوەندەی مەودا جوگرافییەكەی دوور نییە.
بڕیارەكەی ڤلادیمێر پووتین بۆ پاڵپشتیكردنی رووسیا لە سەربەخۆیی دوو” كۆماری تازە” و ناردنی هێز بۆ لوهانسك و دۆنتێسك، قەیرانی ئۆكراینای بردووەتە قۆناخێكی نزیك لە شەڕ. هەڵبەت شەڕ ببێ و نەبێ، ئەوەی لە ئۆكراینا دەگوزەرێ، تەنیا بەو ناوچەیەوە سنووردار نییە و، دەشێ خاڵی وەرچەرخانێكی گرنگ بێت لە سیاسەتی نیودوڵەتیدا كە رەنگدانەوەی لەسەر رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و كوردستانیش هەبێت؛ بەكارهێنانی زیاتری كارتی گۆڕینی سنوورەكان و دەركەوتنەوەی كاریگەرانەی”شەڕ و هەڕەشەی شەڕ” وەك یەكێك لەكۆنترین، بەڵام كاریگەرترین رێگەكانی گۆڕان لە سیستەمی نێودەوڵەتی دا!
ئەوەی لێرەدا زیاتر بە دوایدا دەگەڕێم، ئەوەیە كە ئایا ئەو قەیرانە چۆن لێرە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست رەنگ دەداتەوە و ئەمە دەتوانێت چ واتایەكی بۆ كورد هەبێت؟
چ روودەدات؟
دنیا یان دروستتر، رۆژئاوا چۆن لەگەڵ رووسیا دەجوڵێتەوە؟ راستییەكەی هەرچەند واشنتن رایگەیاندووە كە ئەوان پشتی هاوپەیمانەكانیان دەگرن و ئەورووپاش بڕیاری سزادانی رووسیای داوە، بەڵام هێشتا هەردوولاش نەیانگەیاندووەتە مریشكەڕەشە!
جۆزێف بایدن رایگەیاندووە كە ئەوان هێز و جبەخانەی وڵاتەكەیان لە ئەورووپا بەرەو باڵتیك، وڵاتانی وەك ئەستۆنیا، لاتڤیا و لیتوانیا دەجوڵینن، ئەمەش دەریدەخات كە واشنتن زیاتر بایەخ بە شریتێكی باكووری لە رۆژهەڵاتی ئەروووپا دەدات. ئەوەش لە كاتێكدایە كە ئاڵۆزییەكە لە بەشی باشووری ناوچەكە و لە سەرووی دەریای رەشدایە. لەوانەیە ئەمە كاریگەری لەسەر راگرتنی پێشڕەوییەكانی رووسیا هەبێت، بەڵام هەبوونی مۆتەكەی رووسیا لەسەر ئەورووپا، شتیكی بی كەڵك نییە بۆ ئەمریكا! هەبوونی هەڕەشەیەكی رووسی لەسەر ئەورووپا، دەتوانێ هۆکارێك بێت بۆ ئەوەی ئەورووپا بۆ ئاسایشی خۆی زیاتر وابەستەی ئەمریكابێ و لە پرسە جیهانییەكانی دیكەشدا، زیاتر هاوڕای واشنتن بێت كە ماوەی چەند ساڵێكە، كەمتر گوێڕایەڵی ئەمریكایە. دواجار هیچ دەوڵەتێكیش نایەوێ هاوپەیمانەكەی ئەوەندە بەهێزبێ كە پێویستی بەو نەمێنێ و لە كۆنترۆڵی دەربچێت. بەدەر لەوە، رەنگە ئەوە بە قازانجی ئەمریكاش نەبێ كە ئەوەندە بەرامبەر رووسیا تووندبێ، كە دەرگای هاوپەیمانییەكی بەهێزی نێوان رووسیا لەگەڵ ركابەر و نەیارەكانی ئەمریكا بكاتەوە. ئەمە بەدەر لەوەی كە” هاوسەنگی ترس” و ئەگەری بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی هۆكاریكە بەوەی كە زۆر سەرنەنێنە سەر پووتین. چونكە ئەو چەند جارێك هەڕەشەی كردووە كە ئەگەر دنیا بۆ ئێمەش نەبێت ناهێڵین بۆ كەسی دیكەش بێت!
لانیكەم تاوەکو ئێستا رەفتاری ئەمریكا وای نیشانداوە كە پرسی گەورە لای ئەو چینە نەك رووسیا. بۆ نموونە لە ماوەی زیاتر لە دە ساڵی رابردوودا ئەمریكا لە چەند هاوپەیمانییەكی گرنگی سەربازی و ئەمنیی بە چواردەوری چین و ناوچەی پاسیڤیك دا بەشداریكردووە كە هاوپەیمانە ئەورووپاییەكانی وەك فەرەنسایشی لەبەر هەندێكیان رەنجاندووە. ساڵی 2021 هاوپەیمانیی ستراتیژیAUKUS لە نێوان بەریتانیا، ئوسترالیا و ئەمریكا راگەیێندرا[1] كە رێگە بۆ گەشەپێدانی ژێردەریایی ئەتۆمی و جێگركردنی هێزی سەربازیی زیاتری رۆژئاوا لە ناوچەی پاسیڤیك خۆشدەكات و بە ئەگەری زۆر هێڵی باشوور لە ناوچەی پاسیڤیك لە دژی چین بەهێزتر دەكات. هەر بە هەمانشێوە، ساڵی 2021 گفتوگۆی ئەمنیی چوارلایەنە لە نێوان ئەمریكا، هیندستان، ژاپۆن و ئوسترالیا بەهێزتركرا و، ناوەكەی لە[2]Quadوە بووە Quad+ كە نوێنەرانی نیوزلاند، كۆریای باشوور و ڤێتنامیش تییدا بەشداربوون. ئەم رێككەوتنە لەسەر بنەمای دەستیێشخەریی ژاپۆن لە 2007 دامەزرا، بەڵام دوای ماوەیەك راگیرا و، دواتریش لە 2017 لە سەردەمی ترەمپدا زیندووكرایەوە. هەرلەو ساڵانەی دواییدا كارەكانی گرووپی هەواڵگری فایڤ ئایز نیگەرانی زیاتریان لای چین دروستكردووە.[3]
خاڵیكی دیكە ئەوەیە كە ئەوروپاش بۆ خۆی كاردانەوەیەكی وا گەورەی لە ژدی رووسیا پیشاننەداوە. بۆ نموونە لە سزادانی بەرپرسانی مۆسكۆدا، بڕیاربەدەستی یەكەمیان لێ دەركردووە كە خودی ڤلادیمێر پووتینە و ئەمەش واتای ئەوەیە كە دەرگایەكی بەكراوەیی هێشتووەتەوە. راستییەكەی، بەدەر لە شەڕ و توانستی سەربازی، ئەورووپا لە زۆر رووی دیكەی وەك وزە و ئابوورییەوە پەیوەندیی لەگەڵ رووسیا هەیە و ناتوانێ بە تەواوی یان لانیكەم لە ماوەی كورتخایەندا چاویان لێ بپۆشێت. رووسیا چوارەم گەورەترین هاوبەشی بازرگانی یەکێتی ئەورووپایە. لەساڵی 2020دا 36.5% ی هاوردەی رووسیا لە یەکێتی ئەورووپا بووە و، 37.9% هەناردەکردنی رووسیا بۆ ئەورووپا بووە. لەساڵی 2019دا سەرمایەی راستەوخۆی دەرەوەی یەکێتی ئەورووپا لە رووسیا گەیشتووەتە 311.4 ملیار یۆرۆ، لەکاتێکدا وەبەرهێنانی رووسی لە ئەورووپا تەنیا 136 ملیار یۆرۆ بووە. [4] ئەمە بێجگە لەوەی كە رووسیا دەتوانیت هاوشێوەی ئەوەی كردی، لە پشتی قەیرانی كۆچبەرانەوە بوەستێ و سەرئێشە بۆ ئەرووپا دروستبكات وەك ئەوەی كە لە 2021دا لە سنووری بێلاڕووس- پۆلەندا روویدا.
بێجگە لەوانە، ئەورووپا و ئەمریكا پێشتریش رووسیایان بە بۆنەی دیكەوە سزاداوە و، وەك لە نموونەی ئیران و كۆریای باكوور و تەنانەت رووسیاشدا دەركەوتووە، پێناچێت سزا ئامرازێكی زۆر كاریگەربێت یان لانیكەم یەكلاكەرەوە بێت بۆ گۆڕینی هەڵوێستی لایەنێك. ئینجا رووسیاش بێ بژاردە نییە و بۆ نموونە لە هەر كاتیكدا كە ئەگەری چاوگێڕانی ئەوروپا بۆ دۆزینەوەی سەرچاوەی جێگرەوەی گازی سرووشتی هەیە، رووسیاش بۆ کڕیاری تازە و رێككەوتنی نوێ دەگەڕێت وەك ئەوەی كە لەگەڵ چین كردی كە تێیدا کۆمپانیای گازپرۆم و کۆمپانیای نیشتمانی نەوتی چین رێککەوتنێکی 30 ساڵەیان لەبارەی هەناردەکردنی10 ملیار مەتری سێجا (ساڵانە)ی گاز لەرووسیاوە بۆ چین واژۆ کرد.[5] بەپێی راپۆرتی كۆنفرانسی ئەمنی میونشن یەكێتی ئەورووپا بۆ 173 كاڵا، زۆر گرێدراوی دەرەوەیە كە دەبێ چارەیەكیان بۆ بدۆزیتەوە.[6] بێگومان بەشێكی ئەو وزەیەیە كە لە رووسیاوە هاوردەی دەكات. بە كورتی ئەوەی ئەرووپا و ئەمریكاش بەرامبەر رووسیا بیكەن، رەنگە شتیكی زۆر گەورە نەبێت ئەگەر شەڕی راستەوخۆ روونەدات.
كاریگەرییەكانی قەیرانی ئۆكراینا لەسەر كورد
یەكەم: ئەگەری شەڕ
لە دنیا هەندێك ناوچە هەن كە گۆڕانەكانی ئەوێ كاریگەرییەكی فراوان لەسەر شوێنەكانی دیكەش دادەنێن، ئەورووپاش یەك لەوانەیە. شەڕە گەورەكانی دنیا هەمیشە لە ئەرووپاوە دەركەوتوون. شەڕی جیهانی یەكەم و دوومیش هەرلەوێوە سەریان هەڵدا و، كاریگەری شەڕەكانیش بەو كیشوەرەوە سنوودار نەمان. لەدوای جەنگی جیهانیی یەكەم، ئیمپراتۆرییەكانی دنیا وەك عوسمانی رووخان و نەخشەی ئەم رۆژهەڵاتی نێوەڕاستە شكڵی گرت و لەو نێوەدا كوردستانیش دابەشتركرا. شەڕی جیهانی دووەمیش كە هەر لە ئەورووپاوە سەریهەڵدا رێگەی كردەوە بۆ ئەوەی بزاڤی سیاسی كوردی گیانێكی تازە بگرێ، بەڵام هەرگیز رێگەی بۆ ئەوە نەكردەوە تاوەكو وەک ئەكتەرێكی دەوڵەتی دەركەویت و سنوورەكان وەك خۆیان مانەوە.
ئەگەر قەیرانی ئۆكراینا بۆ شەڕێكی دیكەی ئەورووپایی وەربسووڕێت، ئەوا دۆخی سیاسی كورد و پێگەی هەردوو دەسەڵاتە دیفاكتۆ( رۆژئاوا) و دیجۆرە( هەرێمی كوردستان) كوردستانییەكەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستیش دەكەونەوە بەرباس. ئەگەر شەڕیش نەبێت و ململانێی هێزدارە گەورەكانیش هەروا بەردەوام بێت ئەوسا جەمسەرگیرییەكانی دنیا بەرەو رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ئەم ناوچەیەش شۆڕ دەبنەوەو لەوەشدا، چۆنیەتی سیاسەتی هاوپەیمانیكردنی كورد كاریگەر دەبێت لەوەی كە چ روودەدات.
دووەم: ئەگەری بەهێزبوونی هەڵویستی دەوڵەتانی ناوچەكە
ئێستا تەركیزی هێزە گەورەكانی جیهان لەسەر سێ ناوچەی گرنگی دنیایە. ئەوانیش ناوچەی ئاسیا و پاسیڤك، رۆژهەڵاتی ئەورووپا و ناوچەی دەریای سوور.
لە ئاسیا و پاسیڤیك، گەورەبوونی خێرای هێزدارییەكەی چین و هەبوونی هەژموونی زۆر و ناوچەیەكی فراوان سەرنجی زلهێزەكانی راكێشاوە. رۆژهەڵاتی ئەورووپا – هێڵێكی نێوان دەریای باڵتیك و دەریای رەش- زۆنیكی گەرمە و وەك نموونە مێژووییەكانیش دەریانخستووە، پۆتانسیێلی ئەوەی هەیە كە گرژییەكان بۆ ناوچەی دیكەی دنیاش بنێرێت. لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا هێزە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان سەرنجێكی زیاتریان خستووەتە سەر ناوچەی دەریای سوور كە بە شاڕێی بازرگانی چین و ئەرووپاش دادەنرێت. ئەمە بێجگە لەو كاریگەرییەی كە لەسەر ئاسایش و ململانێ جیۆپۆلیتیكییەكانیش هەیەتی. بە گوێرەی راپۆرتی 2022ی كۆنفرانسی ئەمنی میونشن، نزیكەی 20 بنكەی سەربازیی 14 هێزی جیهانی و ناوچەیی لەگەڵ سێ خاڵی پشكنینی نێودەوڵەتی لەو ناوچەیە هەن[7] كە زۆریان لە بابولمەندەب، تەنگەبەری تیران و كەناڵی سوێس چڕ بوونەتەوە و، ئەمەش بایەخی ئەو ناوچەیە بەگشتی دەردەخات. لەو بەینەشدا، بەگشتی سەرنجەكان لەسەر رۆژهەڵاتی نێوەڕاست تۆزێک كەمتر بوونەتەوە. ئەمەش دەستی هێزە ناوچەییەكان لێرە ئاوەڵاتر دەكات.
ئەمە بێجگە لەوەی كە ململانێی هێزدارە گەوەرەكانی جیهان لەسەر ئەو سێ ناوچە گەرمەی جیهان، پێگەی هێزە ناوچەییەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستیش گرنگتر دەكاتەوە. بۆ نموونە پێگەی توركیا ئیستا بۆ رووسیا و بۆ ناتۆش بایەخێكی زۆتری لە ساڵی رابردوو پەیداكردووە. ئەگەر شەڕێك رووبدات، ئەوە توركیایە كە دەتوانێت بەهۆی گەرووەكانی ئیستەنبووڵ و ریككەوتننامەی مۆنترۆوە كاریگەرییەكی گرنگ لەسەر بەرەی باشووری شەڕ لە ملی دەریای رەشەوە دابنێت. ئەمە بێجگە لەو بنكە سەربازییانەی كە ناتۆ لە توركیا هەیەتی. رۆڵی توركیا وەك پاسەوانی باشووری ئەورووپا بەهێزتر دەبێت و ئەمەش وای لێدەكات كە وڵاتانی رۆژئاوا لانیكەم لەم قۆناخەدا كەمتر دژی سیاسەتەكانی ئەنقەرە لە سووریا یان شوێنەكانی دیكە بوەستنەوە، یان لانیكەم تۆنی ناڕەزاییەكانیان كەمتر بكەنەوە.
سەرنجڕاكێشە كە هاوكات لەگەڵ قەیرانی ئۆكراینا باسی ئەگەری رێككەوتنی ئێران و رۆژئاوا لەسەر پرسی ئەتۆمی گەرمتر بووە. رەنگە لەم قەیرانەی ئێستا، ئەمریكا و ئەورووپاش نەیانەوێت ئێران هەڵوێستێكی تەواو نزیكی لە رووسیا هەبێت و بۆ ئەوەش لە ئاستی گرژییەكانی خۆیان لەگەڵ تاران كەمبكەنەوە. هەروەها بایەخی کەنداو وەك سەرچاوەیەكی دابینكردنی وزە زیاتر دەبێت. بە تایبەت كە ئەورووپا بەدوای سەرچاوەی زیاتردا دەگەڕێت. ئەگەر وەك ئەوەی سەرۆككۆماری توركیا باسی كردووە، گازی سرووشتی هەرێمی كوردستانیش لەڕێی توركیاوە بگوازرێتەوەو، دۆخی ناوخۆیی عێراقیش دەرفەت بدات، ئەمە دەتوانێت بە قازانجی هەولێریش بێت.
سێیەم: گۆڕینی سنوورەكان وەك بەشێك لە ململانێی هێزداری
یەكێك لە بنەماكانی كاری رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان رێزگرتنە لە یەكپارچەیی خاك و سەروەری دەوڵەتان. هەڵبەت ئەمەش لەگەڵ بەشێك لەو مافانەش لە ناكۆكیدایە كە پەیماننامەكانی دیكەی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ گەلان و نەتەوەكانی جیهان دایانناون. هەرجۆرێك بێ، رەفتارەكەی رووسیا پێشێلكردنی ئەو بنەمایەیە، بەڵام ئەوە تەنیا رووسیا نییە كە بۆ مەرامی سیاسی خۆی كاری وادەكات و زۆر وڵاتی دیكەش ئەوەیان كردووە.
لەڕاستیدا ئەو ئەزموونەی كە رووسیا خەریكە لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا جێی دەهێڵێت، لەماوەی دریژخایەندا بە زیانی كورد نییە و نەتەوە بێدەوڵەتەكان نییە. رەنگە یەكیك لەو هۆكارانەی كە یەكسەر توركیا و وڵاتێكی وەك چین كارەكەی مۆسكۆیان رەتكردەوە، رێك بۆ ئەو كاریگەرییە گریمانەییە بگەڕێتەوە كە لەوانەیە رەفتاریكی وەها لە درێژخایەندا لەسەر پرسەكانی وەك هۆنگ كۆنگ، تایوان یان پرسی كوردستان داییبنێ نەك ئەوەی كە دژی گرژییەكانی رووسیا و رۆژئاوا بن. راستییەكەی كورد كەڵكی لە دەستوەردانی رۆژئاوا لە ناوچەكە وەرگرتووە بۆ ئەوەی لەڕووی سیاسییەوە خۆی پیناسە بكات، بەڵام رۆژئاوا كەمتر مەیلی بۆلای دەستكاریكردنی سنوور دەچێت كە بە تایبەتی لە زۆرجێگەشدا ئەندازەییەكەی هەر لە رۆژئاواوە كراوە.
سەرچاوەکان
[1] – https://www.theguardian.com/politics/2021/sep/16/what-is-the-aukus-alliance-and-what-are-its-implications
[2] – Quadrilateral Security Dialogue
[3] – https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-09-23/why-the-aukus-quad-and-five-eyes-pacts-anger-china-quicktake
[4] https://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/c
[5] https://www.reuters.com/world/asia-pacific/exclusive-russia-china-agree-30-year-gas-deal-using-new-pipeline-source-2022-02-04/
[6] – https://securityconference.org/publikationen/munich-security-report-2022/
[7]– https://securityconference.org/publikationen/munich-security-report-2022/
