RRC |

ئا: مەحموود بابان-ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو|

رۆژی 20ی ئەیلوول، 2021 ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو لە كۆنفرانسێكی یەك رۆژەدا رەهەندە جیاوازەكانی هەڵبژاردنی 2021 و جیاوازییەكانی لەگەڵ ئەوانەی رابردوو، چاوەڕوانییەكان و كاریگەرییەكەی لەسەر داهاتووی عێراق لە 5 پانیلی جیاوازدا بەڕێوەبرد، كە گرنگترین مژارەكانی ئەمانە بوون:

یەكەم: هێڵەكانی جیاكردنەوەی هەڵبژاردنی 2021 لەگەڵ ئەوانەی پێشوو

دووەم: هەڵبژاردن لە سنوری ناوچەكانی مادەی 140

سێیەم: ئەنجامە چاوەڕوانکراوەکان و هاوسەنگییەکانی دوای هەڵبژاردن

چوارەم: هەڵبژاردنی 2021 و داهاتووی عێراق

هەڵبژاردنی 2021 و داهاتووی عێراق

دوای مشتومڕێكی زۆر لەسەر یاسا، چۆنییەتی بەڕێوەبردن و چاودێریكردنەكەی، دواجار، هەڵبژاردنی پێشوەختەكەی عێراق، بە ماوەیەكی كەم بەرلە وادە یاساییەكەی جارانی خۆی بەڕێوە دەچێت. ئەو هەڵبژاردنەكەی كە وەك بەشیك لە داواكاریی خۆپیشدەارنی عێراقی بۆ درووستكردنی گۆڕانكاریی لە ئیدارەی وڵات داوایان دەكرد، بەڕێوە دەچێت بەڵام، هێشتا روون نییە كە دەتوانێت چەنێ گۆڕانكاری دروستبكات.عێراق لە دۆخێكی هەستناكی ناوخۆیی و دەرەكیدا لە نێو تەونی ململانێ دەرەكییەكان و گرفتە قورسە ئەمنی و ئیداریی و سیاسییە نێوخۆییەكاندا بەرەو هەڵبژاردنێك دەڕوات كە سیستەمەكەی لەوانی جاران جیاوازترە. ئا لەبەر ئەوەشە كە ئەم هەڵبژاردنە بایەخێكی زیادی هەیە و چاوی لەسەرە.

پانیڵی یەکەم هێڵەكانی جیاكردنەوەی هەڵبژاردنی 2021 لەگەڵ ئەوانەی پێشوو

لە پانیڵی یەکەمدا، بە بەشداریی جەبار یاوەر- ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە و د. محەممەد ئیحسان – وەزیری پێشووی مافی مرۆڤ  و سەربەست موستەفا-  سەرۆکی پێشووتری کۆمیسۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق  گفتوگۆ لەسەر ئاسایشی هەڵبژاردن و هەلومەرجی پێش هەڵبژاردن کرا. هەرچەند بڕیاربوو گوتەبێژی لێژنەی باڵای ئەمنی هەڵبژاردن و لیوا یەحیا رەسووڵ گوتەبێژی فەرماندەی هێزە چەكدارەكانیش لەم پانێلەدا بەشدرابن بەڵام بەهۆی رووداوێكی هاتوچۆ ئەوە سەرینەگرت.

د. محەممە ئیحسان، وەزیری پێشووی مافی مرۆڤ لەبارەی هەلومەرجی سیاسەتی نێوخۆی بەر لە هەڵبژاردن و جیاوازییەکانی ئەم هەڵبژاردنە لەگەڵ هەڵبژاردنەکانی پێشوودا گوتی:” ئەمە یەکەمجارە هەڵبژاردن بكرێت بۆ گوڕینی چەند شتێکی جیاواز لە عێراق. هەڵبژاردنی پێشوەختە چەند قەیرانێكی  خستە بەردەم پێکهاتەکانی عێراق، لە عێراقدا سێ پیکهاتەی سەرەکی و چەند پێکهاتەیەکی دیکە هەن، هەڵبژاردنی پێشوەختە چەند کێشەیەکی لە هەرێمی کوردستان درووستکردووە کە کاریگەری لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەکان دەبێت. بۆ نموونە کێشەکانی نێو یەکێتی، هەروەها ئەگەر سەیری لایەنە شیعەکان بکەین، دەبینی هەڵبژاردنی پێشوەختە قەیرانی بۆیان درووستکردووە کە ئێستا بەهۆی هەڵبژاردنی پێشوەختەوە دابەشبوون. ئەگەر بەگشتی سەیری بکەین، فەسائیلی وەلائی بەیەکەوە پێشتر لەژێر چەتری فەتح بوون، بەدر، سادقون، بناء جیهاد، حزبوڵلا و عەسائیب…،  ئەمانە هەموو بەیەکەوە بوون، بەڵام ئێستا دابەشبوون وئەمڕۆ دەڵین چەکم هەیە و دەڕۆمە پەرلەمان. ئەمڕۆ رەمزی شیعە گوڕاوە، کە پێشتر یەک مەرجەعیەت هەبوو، بۆ نموونە جەماعەتی حزبوڵلا هاوپەیمانیی لە دەرەوەی شیعە و فەتح درووستکردووە. هەروەها دابەشبوونی نیوخۆی حەشد کە کاریگەری لەسەر ئەنجامەکانی هەڵبژاردن دەبێت و کەسیش دۆڕان قبووڵ ناکات، ئەوکاتە لێکەوتەکانی بەڕوونی دەردەکەوێت.

لەدرێژەی قسەکانیدا، محەممەد ئیحسان لەبارەی رەوشی سوننەکانەوە گوتی لە 2003وە تاوەکو ئێستا لە نیو سوننەکاندا ناکۆکییەکی لەم شێوەی ئێستا نەبووە كە بەهۆی هەڵبژاردنی پێشوەختەوە دروستبووە، کە دەڵین من کار دەکەم تاوەکو سڕێنەوە تۆ، لەکاتێکدا پێشتر سوننەکان (ساڵح موتڵەگ و ئوسامە نوجەیفی) خاڵی هاوبەش و لێکتێگەیشتن لەنیوانیاندا هەبوو، بەڵام ئەمڕۆ گوڕاوە. هەروەکو پەیدابوونی سوننەی شیعە لە عێراق و سوننەی ئێران. ئێستا دوو هاوپەیمانی سوننە هەیە ئەوانیش تەقەدوم و عەزم. پێشتر سوننەکان دەیانگوت ئێمە زوڵممان لێکراوە و دەستدرێژی کراوەتەسەرمان، بەڵام ئێستا گوڕاوە و داوای دەسەڵات و وەرگرتنی وەزیری و پۆستەکان دەکەن، ئێستا خەمیس خەنجەر سێ کەناڵی تەلەفزیۆنی هەیە.

هەروەها لەبارەی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە هەرێمی کوردستان گوتی، بەڕوونی دیارە کە ساردییەکی زۆر هەیە لەلایەن خەڵکەوە کە لەناوچە جێناکۆکەکان زۆر ساردترە بە بەراورد بە شوێنەکانی دیکە و کاریگەری لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەکان دەبێت.

لەبارەی روانگەی نێودەوڵەتی لەسەر هەڵبژاردنەکان و هۆکارەکانی گرنگیدانی لایەنە نێودەوڵەتییەکان، د. محەممەد ئیحسان، ئاماژەی بەوەکردن نەتەوەیەکگرتووەکان زۆر جیددی هاوكاری حكومەت دەكات و حکومەت کاری زۆر باشیکردووە بۆ پاراستنی ئەمنی هەڵبژاردن، بەڵام لە عێراق 24 ملیۆن کەس مافی دەنگدانی هەیە، تاوەکو ئێستا 13 ملیۆن کەس کارتی دەنگدانی وەرگرتووە. لەو 13 ملیۆنەشدا کڕین و فرۆشتنی پێوەدەکرێت، کە لە بەغدا بۆرسەی کڕین و فرۆشتن هەیە. خاڵیکی دیکە، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پیوە پابەندە بەرزکردنەوەی رێژەی بەشداریکردنە لە هەڵبژاردن. لەدوایین هەڵبژاردن رێژەی بەشداریی 44% بووە، بەڵام ئەمجارە کەمتر دەبێت لەو رێژەیە. هەروەها، نادڵنیایی ئەمریکا لەبارەی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن زۆر زیاترە لە نادڵنیایی عێراقییەکان و لە دوای هەڵبژاردن پەرلەمانێکی چەکدار درووست دەبێت، خەڵکێک دێتە پەرلەمان كە هەرزەی سیاسی و چەکداری سیاسییە و ئەمانەش دێنە ناو دەوڵەت و کاریگەرییان لەسەر هەموو سێکتەرەکان دەبێت.

لەبارەی ئەمنی هەڵبژاردن و پلانەکانی حکومەت و ئەو میكانیزمانەی دایناوە بۆ پاراستنی ئاسایشی هەڵبژاردن بە تایبەت لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم كە زۆرجار لەوێوە هەڕەشە تەنانەت لە هەولێریش دەكرێت و، هەروەها لەبارەی ئەوەی كە داعش دەتوانێت چ كاریگەرییەك لەسەر پرۆسەی هەڵبژاردنەكەی عێراق دابنێت جەبار یاوەر،  ئەمینداری وەزارەتی پێشمەرگە ئاماژەی بەوەکرد لەڕووی ئەمنییەوە عێراق بۆ هەڵبژاردن دابەشی سێ زۆن دەبێت، کە یەکەمیان هەرێمی کوردستان، زۆنی دووەمیان ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێم و زۆنی سێیەمیش هەموو بەشەکانی دیکەی عێراقە. هەروەها، هەموو ئەوە دەزانین کە داعش کۆتایی نەهاتووە، سەرەڕای ئەوەی کۆتایی 2017 حەیدەر عەبادی رایگەیاند کە داعش کۆتایی هاتووە، ئێمە ئەوکاتەش گوتمان کە کۆتایی نەهاتووە، بەڵکو ئیمارەتەکەی کۆتایی هاتووە. رێکخراوی داعش بەردەوام دەبێت بەشێوازی دیکە، چونکە نە لەڕووی سەربازی و نە لەڕووی ئایدۆلۆژی لە عێراق و سووریا و لە هەموو جیهان کۆتایی نەهاتووە، ئێمە و جیهانیش تەنیا شەڕی چەکدارانی داعشمان کردووە. لەرووی ئاماریشەو تەنیا لە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2018دا داعش 456 کردەوەی تیرۆریستی هەبووە کە نزیکەی 1742 کەس کوژراو، بریندار و رفێندراو هەبووە. لەساڵی 2019دا، 270 کردەی تیرۆریستی داعش هەبووە، کە 1260 کەس کوژراو و بریندار و رفێندراو هەبووە، لەساڵی 2020دا 260 کردەوەی تیرۆریستی داعش هەبووە، کە 812 کەس کوژراو و بریندار و رفێندراو هەبووە، لە 7 مانگی رابردووی ئەمساڵیشدا 134 کردەوەی تیرۆریستی داعش هەبووە، کە نزیکەی 557 کوژراو بریندار و رفێندراو هەبووە. لەمانگی ئاب داعش هەولیداوە زۆرترین کردەوەی تیرۆریستی لەناوچەکانی وەک خانەقین، جەلاولا، قەرەتەپە و مەخموور كردووە. ئێستا شێوازەکەی گوڕێوە بۆ نموونە تەقاندنەوەی تاوەری کارەبا بۆ بێزارکردنی خەڵکی لە گەرمای هاویندا. هەموو ئەمانە وادەکات پێویستییەکی گرنگ بۆ ئاسایشی هەڵبژاردن هەبێت.

لە درێژەی قسەکانیدا، جەبار یاوەر گوتی لەسەر ئاستی عێراق لیژنەیەکی باڵای ئەمنی درووستکراوە، کە بە سەرۆکایەتی جێگری عەبدولئەمیر شەمەری لەگەڵ نوێنەری هەموو دەزگا ئەمنییەکانی لە عێراق تێدایە. پەیوەست بە هەرێمی کوردستان نوێنەری وەزارەتی ناوخۆ لە لیژنەکەدا هەیە، کە وەزارەتی ناوخۆ بەرپرسیارە لەسەر ئەمنی هەڵبژاردن.

لەبارەی هاوئاهەنگی نێوان وەزارەتی پێشمەرگە و سوپای عێراق لەناوچەکانی ماددەی 140، کە ئێستا لەو ناوچانەوە زۆرجار هێرش دەکرێتە سەر هەرێمی کوردستان، جەبار یاوەر گوتی هاوئاهەنگی نێوان پێشمەرگە و سوپای عێراق دەگەڕیتەوە بۆ سەردەمی کابینەکەی عادل عەبدولمەهدی، بەڵام ئەو کات زۆر سست بوو، چەند کۆبوونەوەیەک کرا و نەگەیشتینە رێککەوتن. هەروەها، لە کابینەکەی کازمی، مستەفا کازمی خۆی دەوری سەرەکی هەبوو لە فشار خستنە سەر لایەنی عێراقی و فەرماندەی ئۆپراسیۆنە هاوبەشەکان. لە کۆبوونەوەیەکی ئەمنی باڵادا داوایکرد کە پەلەبکرێت و ئێستا شەش ناوەندی هاوئاهەنگی هەیە، کە چواری لاوەکییە و لە مەخموور، خانەقین و کەی وەن (کەرکوک) و کەسک (موسڵ) کە کاری خۆیان دەکەن، جگە لەوەش دوو ناوەندی سەرەکی هەیە، کە یەکێکیان لە هەولێر و ئەوی دیکە لە بەغدا کە سەرپەرشتی کارەکان دەکەن و سێ مانگە کارەکان زۆرباشن.

لەبارەی ئەمنی ناوچەکانی ماددەی 140وە هاوئاهەنگی هەیە بۆ پاراستنی ئەو ناوچانە بەتایبەتی لە دیالەوە دەستپێدەکات کە خانەقین، قەرەتەپە و جەلەولا تاوەکو دەگاتە جەبارە ئەم هێڵە هێڵێکی سەرەکییە بۆ کردەوەکانی داعش و رۆژانە کردەوەی تیرۆریستی ئەنجامدەدات، هەروەها لەنێوان دوز و کفری تاوەکو ئێستا داعش هەیە و پێویستی بە پاراستن هەیە، لەناوچەکانی کەرکوک کە جموجوڵی داعشی تێدایە لە باکووری کەرکوک وەک ریاز، حەویجە کە دەبنە هەڕەشە بۆ سەر ئەمنی کەرکوک، هەروەها لە باشووری کەرکوک ناوچەکانی پردی و سەرگەڕان و دواتریش مەخموور لە هەولێر. خاڵێکی گرنگ ئەو ناوچانەی نزیک موسڵ کەمترین کردەوەی تیرۆریستی تێدایە، زۆرترین ناوچەکانی کە کردەوەی تیرۆریستی ئەنجامدەدات لە مەخموور بۆ خانەقین. هەروەها، ئێمە بۆ پاراستنی ئەم ناوچانە هێزی پێشمەرگە لەو ناوچانە نییە، ئێستا لەسەر ئاستی ناوەندەکانی هاوئاهەنگی هەیە لەبارەی ئەمنیەتی ئەم ناوچانەوە.

لەبارەی پێکهێنانی لیوا هاوبەشەکان، جەبار یاوەر گوتی هەموو شتێک ئامادەکراوە، بەڵام وەزارەتی دارایی عێراق دەڵیت من هیچ بودجەیەکم نییە بۆ ئەوەی پێویستییەکانی ئەم دوو لیوایە دابین بکەم و مووچەیان بدەم، ئەم دوو لیوایە لە 7 هەزار کەس پێکدێت، بەڵام هەفتەی رابردوو بودجە بۆ گەڕاندنەوەی 30 هەزار حەشدی شەعبی لە لایەن وەزارەتی دارایی دابینکرا، کە نزیکەی 76 ملیار دیناری عێراقی بەس بۆ مووچەکەیان دابینکراوە.

لەبارەی هەڵسەنگاندنی رێكارەكانی پێشوو و ئێستای كۆمیسیۆن و حكومەت بۆ ئاسایشی هەڵبژاردن، هەروەها ئەو پرسەی كە ئایا ئەو چاودێرییە نێودەوڵەتییەی كە ئێستا بۆ هەڵبژاردن هەیە بەسە بۆ ئەوەی هەڵبژاردنێكی بێگەرد و شەفاف بەریوە بچێت و ئەگەرەكانی ساختەكاری لە دەنگدان و ژماردنی دەنگەكان بە گوێرەی بارودۆخی ئێستا و جاران چۆنە؟ سەربەست مستەفا، سەرۆكی پێشووتری كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان ئاماژەی بەوەکرد كە دەبێت ئەوە روون بێت کە بۆچی هەڵبژاردن دەکرێت؟ بۆ ئەوەیە ئەو حزبانە بێنە دەسەڵات و شەرعیەت بەو دەسەڵاتە بدات کە حوکم بکات، خاڵی دووەم هەڵبژاردن دەبێت مەشروعیەتی هەبێت، واتە ئەم کەسانەی حوکم دەکەن دەبێت بەپێی یاسا و دەستوور حوکم بکەن. خاڵی سێیەم ئینجاز واتە بۆچی خەڵک متمانە بەو حیزبانە بدات. لە دوای 2003وە لە عێراق هەڵبژاردن ئینجازی نەبووە، خەڵک شەرعیەتی پێداوە، بەڵام زۆر تەداخول و پیشیلکردنی یاسا لە وەزارەتەکاندا هەبووە.

لەبارەی رێکارەکانی کۆمیسۆن، سەربەست مستەفا گوتی رێکارەکانی کۆمیسیۆن بەرەو بەرزبوونەوە دەڕوات. لە ساڵی 2005 کە رێگای کلاسیک بوو، خەڵک دەیتوانی لەجیاتی کەسی دیکە دەنگ بدات، دەیتوانی لەپاش کاژێر 15:00وە پێشێلكاری بکات، خۆدی تۆماری دەنگدەران کێشەی تێدابوو، کە ناوی یەک کەس لە هەموو ویستگەکانی دەنگدان هەبوو، بەڵام لەساڵی 2014 بڕیار درا ئەم رێگە کلاسیکییە نەمێنێت و ئاراستەکردن بەوە نەبێت و تۆماری بایۆمەتری و وێنەی دەنگدەر بێت، هەروەها درەنگ کەوتنی راگەیاندنی ئەنجامەکان بەهۆی رێکارەکان 21 رۆژی پێدەچوو، کە ئەنجام دوادەکەوێت خەڵک دەتوانێت پێشێلكاری بکات و، خەڵکەیش متمانەی نامێنێت.

لەبارەی هەڵبژاردنی پێشوەختەوە، سەربەست مستەفا گوتی خۆپیشاندەران دوو داواکاریان هەبوو، کە یەکەمیان کۆمیسیون بگوڕیت و دووەمیان سیستمی هەڵبژاردن بگورێت، بەڵام ئەم خۆپیشاندەرانە چونکە شارەزاییان نەبووە لە سیستمی هەڵبژاردن و ئەنجامی سیستمەکە، کەوتنە هەڵەوە. راستە ئەم سیستمە دەبێتە هۆی گوڕانکاری وخاڵی زۆر باشی پۆزەتیڤی تێدایە، بەڵام ئەم سیستمە لە خودی خۆپیشاندەران نییە، هەموو گرووپی تشرینییەکان بایکۆتی دەنگدانیان کرد، چونکە زانییان دووبارەکردنەوەی دەسەڵاتە بەشێوەیەکی دیکە.

لەبارەی رێکارەکانی کومیسیۆنەوە، سەربەست مستەفا ئاماژەی بەوەکرد رێکارەکان گەیشتووەتە ئاستێکی زۆرباش و حکومەتی عێراق لەم کومیسیۆنەدا پشتگیرییەکی نێودەوڵەتی هەیە، کە ئەگەر شکست بێنن و پێشێلكاری بکرێت ئەوا کومیسیۆن هیچ مانایەکی بۆ نامێنێتەوە، چونکە هەموو پاڵپشتییەکی هەبووە. لەوانەشە عێراق بەرەو ئاقارێکی وابڕوات کە پێشبینی ناکرێت.

لەبارەی چاودێریی نێودەوڵەتیی و ئەو پرسیارەی ئایا چاودێری نێودەوڵەتی لە ئاستی پێویست دایە و دەتوانێت رێگری لە پێشێلكاری بکات؟ سەربەست مستەفا ئاماژەی بەوەکرد چاودێری نێودەوڵەتی دەکرێت بۆ ئەوەی هەڵبژاردن لەچوارچێوەی یاسادا بەڕێوەبچێت، لەسەر پێوەرە نێودەوڵەتییەکان هەڵبژاردن بکرێت، لە جاودێریکردنی خاوێنی ئەو هاوبەشانەی بەشداریی هەڵبژاردن دەکەن وەک دامەزراوە جیاوازەکانی حکومەت و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان. هەروەها، لە هەموو هەڵبژاردنەکان چاودێری هەبووە کە لە 2018 گەیشتووەتە زیاتر لە 2 هەزار کەس، بەڵام لێرەدا نموونەیەک دێنمەوە. لەساڵی 2005 لەکاتی گشتپرسی دەستووردا لە زۆر شوێن لە 13% تێپەڕی نەدەکرد، بەچاوی خۆم بینم لە ویستگەیەک 40% دەنگیان دابوو، بەڵام هەموو خەڵک بێدەنگ بوون ودەیانویست ئەو شتە تێپەڕێنین بە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و نەتەوەیەکگرتووەکانەوە، بەڵام، لەهەندێک ویستگە لە 140% دەنگەکان هاتوونەوە. لە کۆتاییدا بەرپرسیاریی بێگەردبوونی هەڵبژاردن بەرپرسیاری خۆمانە تاوەکو چاودێری نێودەوڵەتی. لە ئەمجارەدا جیاوازییەکە ئەوەیە كە نەتەوەیەکگرتووەکان بە شێوەیەکی دیکە هاتوونەتە ناو رەوشەکەو و ئەم هەڵبژاردنەی دیکە وەک یەکێتی ئەورووپا و رووسیا چاودێری دەبێت، ئەمجارە جیاوازییەکە ئەوەیە کە نوێنەری یۆنامی دوای مانگێک لە هەڵبژاردن راپۆرتێک بەرزدەکاتەوە بۆ نەتەوەیەکگرتووەکان.

پانێڵی دووەم: گۆڕانكارییەكانی سیستەمی هەڵبژاردن و رێژە بەشداریكردنی خەڵك

پانیڵی دووەم بە بەشداریی عەدنان عەبدولحسێن، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری ناوەندی رەواق- بەغدا، ئارام جەمال پەیمانگەی کوردی بۆ هەڵبژاردن و نوسرەت سۆفی لە  ناوەندی کوردستان بۆ تویژینەوە و راپرسی گفتوگۆ لەسەر گوڕانکارییەکانی سیستمی هەڵبژاردن و هۆکارەکانی بەشداریکردن و بەشدارینەکردن عێراقییەکان بە هەرێمی کوردستان لە هەڵبژاردنی پێشوەختە کرا.

لە دوای 2003وە لە عێراق چوار خولی هەڵبژاردن بە سیستمی جیاواز ئەنجامدراون، کە لە سیستمی یەک بازنەیی بەرەو فرە بازنەیی چووە، بڕیارە رۆژی 10ی تشرینی یەکەمی 2021 هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بە سیستمێکی نوێی هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت، کە پرۆسەیەکی ئەرێنییە بۆ عێراقییەکان. لە یاسای هەڵبژاردنەکانی ئەمجارەی عێراق دوو گوڕانکاری جەوهەری کراوە: یەکەمیان، سیستمی رێژەیی نەما و بوو بە سیستمی زۆرینە. دووەمیان، سیستمی یەک بازنە نەما و بوو بە فرە بازنەیی، کە بووەتە هۆی  زیادکردنی ژمارەی بازنەکانی هەڵبژاردن و دابەشکردنی بازنەکان لەسەر ئاستی قەزاکان.

لەلایەكی دیكەوە رێژەی بەشداری یەکێکە لە پێوەرە سەرەکییەکانی سەرکەوتنی هەڵبژاردن، لەم هەڵبژاردنەدا لە کۆی 24 ملیۆن دەنگدەر، تەنیا 16 ملیۆن كەس کارتی دەنگدانیان وەرگرتووەتەوە، واتە بە رێژەی 33.4% عێراقییەکان کارتی دەنگدانیان هەر وەرنەگرتووە.

یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکان بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردن، لەوانەیە پەیوەندی بەلایەنی لۆجیستیک و فەراهەمکردنی کەشێکی گونجاو لەرووی ئەمنی، سیاسی و ئابوورییەوە بۆ دەنگدەران هەبێت. بەپێی نوێترین راپۆرتی هیومان رایتس وۆچ، خاوەن پێداویستی تایبەت لە بەردەم ئاستەنگی بەرچاودان بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق لە 10ی تشرینی یەکەمی 2021، بەهۆی یاسای جیاکاری و شوێنی دەنگدانی نەگونجاوە، بەپێی راپۆرتەکە بەبێ گوڕانکاری بەپەلە رەنگە سەدان هەزار کەس نەتوانن دەنگ بدەن.

لەسەرەتدا لەبارەی سیستمی هەڵبژاردنی ئەمجارەی عێراق و گونجاوی سیستمەکە بۆ عێراق، ئارام جەمال ئاماژەی بەوەکرد هیشتا زووە بۆ هەڵسەنگاندنی ئەم سیستمە بکەین لەبارەی ئەوەی گونجاوە یاخود نەگونجاوە، هەروەها یەکێک لە کێشەکان لە عێراق گوڕینی سیستمی هەڵبژاردنەکانە ئەگەر لە 2005وە سەیری بکەین هەرجارەی هەڵبژاردن بەشێوازیك بووە و هەر جارە سیستمەکە یان رەگەزێکی گوڕاوە، ئەمە کێشەیە. لەلایەکی دیکەوە سیستمی هەڵبژاردن دەبێت سێ بۆ چوار خولی هەڵبژاردن بەردەوام بێت، دواتر دەتوانین هەڵسەنگاندنی بۆ بکەین و بزانین خراپە یاخود باشە، لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئێمە باسی باشییەکانی ئەم سیستمە و لایەنە خراپەکانی سیستمی پێشوو بکەین، تاڕادەیەک وێنەیەکمان دەستبکەوێت و لە واقیعەوە نزیک بێت. هەروەها سیستمی پێشوو کە لە هەرێمی کوردستان پەیڕەوکراو و لیستی نوێنەرایەتی رێژەییە، سیستمەکە مودیلێکی لە حیزبی بێ منەتی درووستکردووە لە بەرامبەر دەنگدەر، بۆ نموونە لە هەرێمی کوردستان کە یەک بازنەیە 100 ئەندام دادەنێت، ئەمەش وایکردووە حیزب زۆر کێشەی نییە لە دیاریکردنی کاندید، بەڵام لەم سیستمەدا حیزب زەحمەتیی زۆر دەبینێت و سەر ئیشە بۆ حیزب دیاری دەکات. لە قۆناخی دیاریکردنی کاندیدەوە  تاوەکو قۆناخەکانی دواتری هەڵبژاردن، بۆ نموونە لەم سیستمەدا رێگە بە حیزب نادات لە کاندیدێک یان دوو بۆ سێ کاندید زیاتر دابنێت لە بازنەیەکدا، بۆیەش لەکاتی هەڵبژاردن لیستێکی زۆر دێتە پێشەوە کە کەمکردنەوەیان و دانانی دوو کاندیدی زەحمەت دەبێت و کیشەیەکی ناوخۆی زۆر بۆ حیزبەکان درووستدەکات. هەروەها، خاڵیکی دیکە لەم سیستمەدا کاندید ئەو دەنگەی دەیهێنێت هێ خۆیەتی، بەڵام لە سیستمی رێژەیی حیزبەکان دەهاتن 100 کاندید دادەنا و ئەم 100 کاندیدی دەنگیان کۆدەکردەوە و دواتر ژمارەیەک کاندید دەردەچوو، ئەگەر سەیری هەڵبژاردنی 2018 لە هەرێمی کوردستان بکەین هەموو هەڵبژاردنەکان هەڵبژاردنی کەسی یەکەمی لیستەکە بووە، کاندید هەبووە 182 هەزار دەنگی هێناوە، ئەوەی دووەم 8 هەزار دەنگی هێناوە، کە جیاوازییەکەی 174 هەزار دەنگ بووە، دواتریش کاندیدی دووەم نەچووەتە پەرلەمان و کاندید هەیە بە 800 دەنگ بووەتە پەرلەمانتار. بۆیە لێرەوە من رەتی دەکەمەوە کە لیستی زۆرینە دەنگی زۆر دەفەوتێت، راستە دەنگ دەفەوتێت، بەڵام ئەو کاندیدەی دەڕواتە پەرلەمان بە دەنگی خۆی دەڕواتە پەرلەمان و دەنگی کەسی دیکە نییە. خاڵێکی دیکە لە عێراق لە هەڵبژاردنی پێشوودا کەسی دەوڵەمەند هەبووە 20 کەسی کۆکردووەتەوە وهەر کاندیدە و 200 دەنگی پێ کۆدەکردەوە و بۆ خۆی دەردەچوو بە پارە. لەراستیدا کیشەکە لە سیستمی هەڵبژاردن نییە تاوەکو بڵین ئەم سیستمە باشە و ئەم سیستمە خراپە، کیشەکە لە مودیلی حیزبەکاندا و لە مامەڵەی حیزبەکان لەگەڵ کایەی سیاسی و هەڵبژاردن، چونکە حیزبەکان هێ ئەم قۆناخە نین و ئەوەندەی بیر لە پێشکێشکردنی هەڵبژاردنێکی پاک و باش بکەنەوە بیر لە ساختەکاری نەکەنەوە، ئەمە سەرچاوەی ئەوەیە حیزب ناتوانێت وەڵامی ئەم قۆناخە بداتەوە، کە وایکردووە قەیرانی دەنگدان درووست بێت و خەڵک بێزار بۆ بێت لە دەنگدان  لە ئەمسەری هەرێمی کوردستان تاوەکو ئەو سەری هەرێمی کوردستان پەیوەندی بە ژینگەی حیزبەکانەوە هەیە، کە نەیتوانیوە وابکات دەنگدەر سەرکەوتن ببێنێتەوە، بەڵام ئەم سیستمە نوێیە وادەکات کە حیزب ببێتە حیزبی درووستکردنی کادیری باش ئەگەر ئەمجارەش فریا نەکەوتبێت بۆ داهاتوو بیکات، دووەم لەم سیستمەدا کاندید سەنتەرە و حیزب کەوتووەتە دواوە، تاڕادەیەک رۆڵی حیزب کاڵ دەکاتەوە و رۆڵ بە کاندید و تاک دەدات. ئەم سیستمە لە ئێستادا ژمارەی  کاندیدەکانی لە 7 هەزار لە هەڵبژاردنی 2018دا کەمکردووەتەوە بۆ 3349 کاندید، واتە ژمارەی کاندیدەکانی بەڕێژەیەکی زۆر کەمکردووتەوە، دووەمیش ژمارەی حیزبەکان کەمدەکاتەوە، ئەو حیزبانەی یەک کورسیان هەیە دەچنە ناو هاوپەیمانیەتی کە هاوپەیمانی لەگەڵ ئەم سیستمەدا تەبا نییە

لەبارەی کاریگەری ئەم سیستمە لەسەر حیزبە گەورە و بچووکەکان، ئارام جەمال ئاماژەی بەوەکرد کە لەم سیستمەدا کاندیدی تاکەکسی هێناوەتە ئاراوە، کە لە هەموو هەڵبژاردنەکانی پێشوودا رێگە نەدراوە بە کاندیدی سەربەخۆ دەربچێت، بەڵام ئەم سیستمە رێگە دەدات، کاندیدی سەربەخۆ و کاندیدی حیزبێک لە هەمان ئاستدا بێت.

نوسرەت سۆفی، بەرپرسی ناوەندی کوردستان بۆ توێژینەوە و راپرسی، مێژوویەکی کورتی لەبارەی هەڵبژاردن لە عێراق کرد و گوتی لە دوای درووستبوونی دەوڵەتی عێراق لە 1924 هەڵبژاردن لە عێراق بۆ ئەنجومەنی بەڕیوەبردن ئەنجامدرا و شیعەکان بایکۆتیان کرد، دواتر لە سەردەمی پاشایەتی لەساڵی 1925 تاوەکو 1958 هەڵبژاردن بۆ پەرلەمان بەردەوام بوو، کە نزیکەی 10 هەڵبژاردن بەڕێوەچوو. دواتر هەڵبژاردن تاوەکو ساڵی 1980 ئەنجامنەدرا و لەساڵی 1980 کۆمەڵیک هەڵبژاردن بۆپەرلەمان کرا بەڵام ناتوانین ناویان لێ بنین هەڵبژاردن. لەراستیدا مێژووی راستی هەڵبژاردن لە عێراق دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2005، بەڵام لە هەرێمی کوردستان چەند هەنگاوێک لە پێش عێراق، مێژووی راستەقینەی هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی 1992 دەگەڕێتەوە.

لەبارەی رێژەی بەشدارییکردن و بەشداریکردنی خەڵک  لە هەڵبژاردنەکانی رابردوو لە هەرێمی کوردستان، نوسرەت سۆفی ئاماژەی بەوەکرد لەساڵی 1992 دا 1 ملیۆن و 100 هەزار کەس مافی دەنگدانی هەبوو، 971 هەزار کەس دەنگیان دا، رێژەی بەشداریکردن 84% بووە، دواتر نەتوانراوە هەڵبژاردن ئەنجامبدرێت، لەخووڵی دووەمدا نزیکەی 2 ملیۆن 700 هەزار مافی دەنگدانیان هەبووە، 1 ملیۆن 753 هەزار دەنگیان داوە، واتە رێژەی بەشداریی 75.6%، لە خوولی سێیەمی پەرلەماندا 2 ملیۆن و 518 هەزار مافی دەنگدانیان هەبوو، 1 ملیۆن و 678 هەزار کەس دەنگیان داوە، واتە بەڕێژەی 74%، لە خووڵی چوارەمدا 2 ملیۆن و 654 هەزار مافی دەنگدانیان هەبووە، 1 ملیۆن و 954 هەزار دەنگیان داوە، واتە بەڕێژەی 73.9%. لەم خولەی هەڵبژاردن 2018دا  ژمارەی دەنگدەران گەیشتە 3 ملیۆن 800 هەزار و رێژەی بەشداریکردن بۆ 58% دابەزی ، واتە لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تاوەکو ئێستا رێژەی بەشداریکردن بەرێژەی 30% دابەزیوە.

لە درێژەی قسەکانیدا گوتی، رێژەی بەشداریکردن لە یەکەم خولی هەڵبژاردن لەساڵی 2005دا رێژەی بەشداریکردن 79% بووە، لەساڵی 2010دا رێژەی بەشداریکردن دابەزی 62.4%، لەساڵی 2014دا رێژەی بەشداریکردن دابەزی بۆ 60% و لەساڵی 2018 رێژەی بەشداریی دابەزی بۆ 44.52%، واتە رێژەی بەشداریکردن لە یەکەم خولەوە تاوەکو ئێستا بە رێژەی 35% کەمیکردووە.

نوسرەت سۆفی لەبارەی هۆکارەکانی کەمکردنی رێژەی دەنگدەر لە هەڵبژاردنەکاندا ئاماژەی بەوەکرد، ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بۆ دەربازبوون لە قەیران، هەروەها ئەم سیستمە بۆ عێراق گونجاو نەبوو، چونکە ئاستی سیاسی و کۆمەڵایەتی و رۆشنبیری عێراق لەو ئاستەدا نییە. ئەم یاسایە بۆیە دەرکرا بۆ بەرژەوەندی کەسانی ئەکادیمی و سەربەخۆ و رێژەی بەشدارییکردن لە هەڵبژاردن زیاتر بێت، بەڵام لە لایەکی دیکەوە زۆربەی پێیانوایە لە بەرژەوەندی حیزبە گەورەکان ئەویش لەڕێگەی رێکخراوەکان رێکخستنی حیزبی وئاراستەکردنی ئەندام و دەنگدەرەکانیانەوە. لەلایەکی دیکەوە لەم یاسایەدا بژاردەکانی بەردەم دەنگدەر زۆر بچووک بووەتەوە، زیاتر ناچار دەکرێت کە فڵانە کاندیدی هەڵبژێرێت، لەوانەش لەم سیستمەدا دەنگی زۆر بەفێڕۆ بڕوات و جێپەنجەی خێڵ و عەشیرەت و کەسانی پێگەی کۆمەڵایەتی زیاتر دەکات.

هەروەها، لەو هۆکارانەی کە بووەتە هۆی دابەزینی رێژەی بەشداریی، هۆکاری ناسەقگیری سیاسی، ململانێی نێوان حیزبەکان و دەستوەردانی دەرەکی و ئیقلیمی ئەنجامدانی ساختەکارییەکی زۆر لە هەموو هەڵبژاردنەکاندا کە بووە هۆی درووستکردنی نائومێدییەکی زۆر لە لای دەنگدەری عێراقی بە هەرێمی کوردستانیشەوە، هەرچەندە لە هەڵبژاردنی رابردوودا تەکنەلۆژیا بەکار هات بۆ رێگریکردن لە ساختەکاری بەڵام تەکنەلۆژیا کارەساتبارتر بوو، هەروەها بەرزیی رێژەی گەندەڵی لە دامەزراوە حکومییەکان و بەڵیندانی حیزبە سیاسییەکان و جێبەجێنەکردنی بەڵینەکانیان، بەرزبوونەوەی بێکاری و هەژاری، لەکۆتاییدا لەناوچەکانی دیکەی عێراق بەهۆی کێشەی ئەمنی و لە هەرێمی کوردستان هەبوونی هەندێک حیزبی ئۆپۆزیسیۆن کە پیشاندانی هەموو شتێک بە رەش وایکرد کە دەنگدەر تەواو نائومید بێت.

عەدنان عەبدولحسێن، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری ناوەندی رەواق-بەغدا ئاماژەی بەوەکرد گوڕانکاری جەوهەریی لە سیستمی هەڵبژاردن ئەنجامدراوە،  لە هەڵبژاردنی 2005وە تاوەکو 2018 سیستمی هەڵبژاردن رێژەیی بووە، بەڵام ئەم سیستەمە هەڵبژاردنی تاک دەنگی و ناگوازرێتەوە، لەلایەکی دیکەوە سەرجەم بەڕێوەبەری بەشەکان بۆ سەرەوە لە کۆمیسیونی هەڵبژاردنەکان گوڕاوە، هەروەها، ناتوانین بەشێوەیەکی زۆر رەها بڵێین ئەم سیستمە سەرکەوتووە یاخود ئەم سیستمە باش نییە. لە هەڵبژاردنی پێشوو زیاتر لە 7هەزار کاندید بووە، بەڵام لەم هەڵبژاردنە دابەزیوە بۆ 3 هەزار کاندید، لە هەڵبژاردنی پێشوودا بەرزترین رێژە لە دهۆک بووە، بەڵام کەمترین رێژە لە نەینەوا بووە.

لەبارەی راپرسییەکانەوە، عەدنان عەبدولحسێن، گوتی لە ساڵی 2018دا 23 هاوپەیمانی هەبوو و 45 حیزب، ئێستا 33 هاوپەیمانی هەیە کە لەلایەن کۆمیسیون پەسەندکراوە، واتە ئەمە دەریدەخات ژمارەی کاندیدەکان و هاوپەیمانەکان کەمیکردووە، بەڵام ژمارەی حیزبەکان زیادیکردووە.

لە 10ی ئەیلوولی 2021 راپرسییەکمان لە سەرجەم پارێزگاکانی عێراق بە مەیدانی ئەنجامداوە، کە لەبارەی ئەوەی ئایا زانیارییەکانی خۆت لە تۆماری دەنگدەران نوێکردووەتەوە، 64% بە بەڵی و 25% بە نەخێر وەڵامیان داوەتەوە. لەبارەی ئەوەی ئایا هەڵبژاردن لەکاتی خۆیدا ئەنجامدەدرێت، 61% بە بەڵی و 12% بە نەخێر و 25% بە نازانم وەڵامیان داوەتەوە. لەبارەی ئەوەی فرەبازنەیی لە بری یەک بازنەیی لە پارێزگایەک دەنگی تۆ دەپارێزت، 38% بە بەڵی، 41% تاڕادەیەک و 18% نازانم و 1.3 بە نەخێر وەڵامیان داوەتەوە. لەبارەی متمانە بوون بە بێگەردی هەڵبژاردنی داهاتوو، 12% بە بەڵی و 25% کەمتر متمانەم پێ هەیە، 27% متمانەم زۆر کەم پێ هەیە، 34% متمانەم پێ نییە. لەبارەی ئەو پرسیارەی ئایا بەشداری دەکەێت لە هەڵبژاردنی داهاتوو، 59% بە بەڵی و 25% بە نەخێر و 15% هیشتا بڕیارم نەداوە وەڵامیان داوەتەوە. لەبارەی چاودێریی نێودەوڵەتی کەوابکات هەڵبژاردن بێگەرد بێت، 51% بە بەڵی و 46% بە نەخێر و 1.7% دەستنیشانی نەکردووە، لەبارەی دواخستنی هەڵبژاردنەوە 8% بە بەڵی و 59% بە نەخێر و 32% نازانم.  لەبارەی ئەوەی ئایا ئەم سیستمە نوێیەی هەڵبژاردن یارمەتیدەر بۆ بەرزکردنەوەی رێژەی بەشدارییکردن خەڵک لە هەڵبژاردن یاخود وەک هەڵبژاردنەکانی پێشوو رێژەی بەشداریی کەمدەکات. عەدنان عەبدولحسێن ئاماژەی بەوەکرد ئەم سیستمە رێژەی بەشداریکردن زۆر ناگورێت، چونکە هێشتا دەنگدەری عێراقی زۆر بێ هیوایە لە دامەزراوەکان و حیزبەکان دۆخەکەیان کۆنترۆڵکردووەو گوڕانکارییەکی ئەوتۆ روونادات.

لەبارەی چۆنیەتی دابەشکردنی بازنەکان و ژمارەی دەنگدەر و جیاوازییەکانی، ئارام جەمال ئاماژەی بەوەکرد دیاریکردنی سنووری ئیداری زۆر زەحمەتە و لەهیچ بازنەیەکیش 100 هەزار بەرناکەوێت. لەبەر ئەوە لە هەندێک شوێنە زۆرە و لە هەندیک شوێن کەمە. ئەم سیستمە نوێیە و رێگەی ساختەکاری کەمکردووەتەوە چونکە سیستمەکە نوێیە بۆ حیزبە سیاسییەکان.

لەبارەی پرسیاری یەکێک لە بەشداربووەکان لەسەر قەرەباڵخی فۆڕمی دەنگدانی بازنەکان، ئارام جەمال ئاماژەی بەوەکرد كە ئەوە بەهۆی لیستی کۆتای مەسیحی و بەهائی و مەندائیەکانەوەیە، کە هەموو عێراق بۆ ئەوان یەک بازنەیە.

پانێلی سێیەم: هەڵبژاردن لە پارێزگاكانی كەركووك، نەینەوا، سەلاحەدین و دیالە

لە پانیڵی سێیەمدا بە بەشداریی دژوار فایەق، راویژكاری باڵا لە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، سیروان محەمەد، ئەندامی پێشووی كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق، حەسەن عەلاف، جێگری پارێزگاری نەینەوا، جاسم عەتیە، جێگری وەزیری كۆچ و كۆچبەران، د. ئەیمەن عەبد عون، زانكۆی دیالە گفتوگۆ لەسەر سێ خاڵی سەرەکی کرا یەکەمیان رەوشی ئەمنی لەو ناوچانە و ئەو بۆشاییە ئەمنیانەی لەو ناوچەکانی نێوان هێزەکانی سوپای عێراق و پێشمەرگە لەو ناوچانە درووست بووە، خاڵی دووەم هاوسەنگی نیوخۆیی سیاسی نیو هەر پارێزگایەک و روونکردنەوەی ئاراستەی سیاسی لە هەر پارێزگایەک، لەدواین خاڵدا باس لە پێشبینییەکان و نەخشەی سیاسی هەڵبژاردن لەو ناوچانە دەکەین.

لە راستیدا ناوچە جێناکۆکەکان یەکێکە لەو شوێنانەی زۆرترین جاویان لە هەڵبژاردن لەسەرە و جۆری رکابەری جیاوازە لەم ناوچانە، جونکە جگە لە رکابەری سیاسی لەم ناوچانە رکابەری نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبی هەیە. ناوچە جێناکۆکەکان 73 کورسی لە کۆی 329 کورسی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پیکدەهێنن، کە دەکاتە 22% کۆی کورسییەکانی پەرلەمانی عێراق، لە باردوخێکی ناهەمواری وەک ئێستا گرنگییەکی گەورەی هەیە و نەتەوەیەکگرتووەکان رایگەیاندووە چاودێری دەکەن، هەروەها هەر ئەم ناوچانەش زۆرترین زیانی بەرکەوتووە لە شەڕی داعش و چەک تێدا بەربڵاوە و گرووپی چەکداری زۆری تێدایە، کە رەوشەکەی ئاڵۆزکردووە.

پارێزگای نەینەوا دووەم گەورەترین پاریزگایە لەسەر ئاستی عێراق، خاوەنی 31 کورسی لە پەرلەمانی عێراق کە دەکاتە 10%ی کۆی کورسییەکانی پەرلەمانی عێراق، لە نەینەوا 423 بەربژیر رکابەری دەکەن و 402 بەربژیر رکابەری دەکەن بۆ هەموو کورسییەکانی پەرلەمان و 21 بەربژیری کۆتاکان رکابەری دەکەن بۆ 3 کورسی کوتای شەبەک، مەسیحی و ئیزدی. بەگشتی 69 قەوارەی سیاسی رکابەری دەکەن لە نەینەوا و لەگەڵ 129 بەربژیری سەربەخۆ.

لەبارەی رەوشی نەینەوا کە شوێنی فرەییەکی مەزهەبی و ئاینییە، هەر پێکهاتەیەک لە نەینەوا سوپای تایبەتی خۆی هەیە، بۆ نموونە کوردانی ئیزدی، مەسیحی و شەبەک هێزی تایبەت بەخۆیان هەیە، ئەمە تاوەکو چەند یارمەتیدەر بۆ ئەوەی هەڵبژاردنێکی درووست لە نەینەوا بەڕێوەبچێت. حەسەن عەلاف، جێگری پارێزگاری نەینەوا ئاماژەی بەوەکرد پارێزگای نەینەوا فرەیەکی زۆر هەیە و ئاڵینگاریی گەورە هەیە، کە هەموو پێکهاتە و لایەنێکی سیاسی حەشدی سەربازی و عەشایەری تایبەت بەخۆیان هەیە. لە نەینەوا رووبەرێکی فراوان بۆ نوێنەرایەتیکردنی هەموو پێکهاتەکانی نەینەوا هەیە و دواتر کەس ناتوانێت بڵیت من نوێنەرم نییە لە دەوڵەتدا و لە دەنگدان بەشدار نابم، هەروەها ئەم یاسایە زۆر هاوکاریی ئێمەی کردووە سەرەڕای ئەوەی هەندێک کەلینی تیدایە بەتایبەت لەناوچە ناکۆکی لەسەرەکان، لەم یاسایەدا پارتی دیموکراتی کوردستان بەربژیری عەرەبی لەناوچەیەکی عەرەبی کاندیدکردووە، کە دوو خوولی پەرلەمانی بەم شێوەیە کاریکردووە، لە هەندێک لە ناوچەکان ترسی کردەوەی چەکداری و هێرشی چەکداری هەیە، بەتایبەتی لە کۆتایی مەخموور تاوەکو نەینەوا و لە شەنگال کە پێمانوایە ململانی و ئاڵینگاری هەیە.

لەبارەی ئەوەی ئایا هەبوونی هێزی چەکدار لەو ناوچانە کردەوەی چەکداری ئەنجام بدەن، مەبەستت داعش یان گرووپە چەکدارەکان؟ حەسەن عەلاف گوتی، لەراستیدا کاری داعش لە موسڵ زۆر لاواز بووە تەنانەت لە دەورووبەری نەینەواش، هەروەها کەمترین کردەوەی داعش هەیە بە بەراورد بە پارێزگاکانی دیکە وەک سەلاحەدین، بەڵام ئێمە دەترسین کردەوەی چەکداری تێکەڵی پرۆسەی هەڵبژاردن بکرێت، بۆیە نموونەی دیموکراسی روونادات و حەشد دەستیان گرتووە بەسەر ناوچەیەکی دیاریکراودا و رێگە نادەن پۆستەری بەربژیرێکی دیکە هەڵبواسرێت، هەروەها پرۆسەی دڕاندنی پۆستەرەکان دەستی پیکردووە و تەنیا پۆستەری یەک بەربژیرییان هێشتووەتەوە.

لەبارەی دابەشکردنی بازنەکانی هەڵبژاردن لە کەرکوک، کە بازنەی یەک 5 کورسی کە زۆربەی ناوچە کوردییەکان لەخۆدەگرێت، بازنەی 2 باشووری کەرکوک و بازنەی 3 لە باشووری رۆژئاوای کەرکوک. ئەمەش والیکدرایەوە کەرکوک دابەشکراوە لەسەر بنەمای بازنەیەکی کوردی، بازنەیەکی تورکمانی و بازنەیەکی عەرەبی، سیروان محەمەد، ئەندامی پێشووی كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق ئاماژەی بەوەکرد لە پارێزگای کەرکوک 1 ملیۆن و 11 هەزار دەنگدەر هەیە، 13 کورسی هەیە کە یەکێکیان کۆتای مەسیحی و 12 بۆ پێکهاتەکانی ناو کەرکوک. کۆی گشتی بەربژێرەکان لە کەرکوک 130 بەربژیرە، دابەشبوونی بەربژێرەکان لەنیو پێکهاتەکان بەم شێوەیە، 29 بەربژێری کوردە و 83 بەربژیری عەرەب و 18 بەربژیری تورکمان. بازنەی یەک 5 کورسی بۆ تەرخانکراوە، دەتوانین بڵێین ناوچەیەکی داخراوە بۆ کورد، راستە لەم بازنەیە تورکمان و عەرەب هەیە، بەڵام رێژەیان ناگاتە ئاستی بەدەستهینانی کورسی، بەهەمان شێوە بۆ بازنەی سێیەم کە ناوچەیەکی عەرەبییە، کورد و تورکمان ناتوانن کورسی بەدەستبهێنن. ئەوەی دەمێنێتەوە بازنەی دووەم، کە بازنەی تورکمانە، چونکە تورکمان لە بازنەی سێیەم نزیکەی 1 هەزار کەسی هەیە و لە بازنەی یەکەمیشدا تورکمان رێژەی 8% هەیە، هەربۆیەش هەموو شەڕەکە کەوتووەتە بازنەی دووەوە، کورد لە 36% دانیشتوان و دەنگدەری بازنەی دوو پێکدەهێنێت و عەرەب لە 24% پێکدەهینێت و تورکمان رێژەی 40% پێکدەهینیت، لەم بازنەیەش جیاوازی نێوان کورد و تورکمان زۆر کەمە، لەبەر ئەوە لەم بازنەیە تورکمان یەک کورسی و کورد یەک کورسی دەبات، دوو کورسی دەمێنێتەوە یان تورکمان و عەرەب دەیبەن یاخود کورد و تورکمان، چونکە عەرەب لەم بازنەیە بەربژێریان زۆرە و 38 بەربژێریان هەیە.

لە درێژەی قسەکانیدا سیروان محەمەد ئاماژەی بەوەکرد تاوەکو ئێستا نەتوانراوە گرنگی بە جوگرافیای هەڵبژاردن بدرێت لەناوچەکانی کەرکوک لەرووی دانانی بەربژێرەوە، بۆ نموونە لە ناوچەیەکی کشتوکاڵی و گوند ناتوانرێت بەربژێری رۆشنبیر لەو ناوچەیە بەربژێر بکەێت، جونکە جوگرافیای هەڵبژاردن لەبەرچاو نەگیراوە، پێویستە حیزب و لایەنە سیاسییەکان رەچاوی جۆگرافیای هەڵبژاردن بکەن. لەبارەی ئەنجامی کورسییەکانی هەڵبژاردن لە کەرکوک ، کورد 6 کورسی، عەرەب 3 کورسی و تورکمان 1 کورسی بۆ یەکلابووەتەوە، ئەوەی دەمێنێتەوە 2 کورسی لە بازنەی دووەم. لەبارەی تێبینییەکانی عەرەب و تورکمان لەسەر نووسینگەی کەرکوکی هەڵبژاردن هەیە، سیروان محەممەد ئاماژەی بەوەکرد ئەمە کێشەیەک بەردەوام لە کەرکوک هەیە، هەروەها رازی نەبوون بە ئەنجامەکانی هەڵبژاردن بووەتە نەریت، هەر هەڵبژاردنێک کە لایەنێک سەرکەوتوو نەبوو دەچێت سکاڵا دەکات و ئەنجامەکان رەتدەکاتەوە.

لەبارەی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە دیالە، کە 14 کورسی لە پەرلەمانی عێراق هەیە و 164 بەربژێر رکابەری دەکەن و 50 حیزب و هاوپەیمانی سیاسی هەیە و کەمتر بەربژیری سەربەخۆ هەیە، کە 38 بەربژیرە، لەماوەی دوو خوولی رابردووی هەڵبژاردن کورسییەکانی دیالە و باڵانسی هێزی تێدا دەگورێت لە پێکهاتەیەکەوە دەڕوات بۆ پێکهاتەیەکی دیکە یاخود لە هێزێکیەوە بۆ هێزێکی دیکە، ئێستا شیعەکان 7 کورسی دیالە و سوننەکان 6 کورسی و کورد 1 کورسی هەیە. لەبارەی رکابەرییەکان لە پارێزگای دیالە و هیچ گوڕانکارییەک لە باڵانسی هێز لە هەڵبژاردنی ئەمجارە لە دیالە روودەدات،  د. ئەیمەن عەبد عون، مامۆستای زانكۆی دیالە ئاماژەی بەوەکرد رەوشی دیالە تاڕادەیەک وەکو ناوچەکانی دیکەیە، لەوانەش لە داهاتوودا دیالە جیاواز بێت لەرووی هێزەوە چونکە پێشتر رکاربەرییەکە لە یەک بازنەدا بوو، ئێستا رکابەرییەکە لە فرە بازنەییدایە، هەروەها بەعقوبە 4 کورسی بۆ دانراوە، 3 پیاو و یەک ئافرەت، بازنەی دووەم خاڵسە کە 4 کورسی بۆ دانراوە و بازنەی سێیەم  بەلەدروز و میقدادیە 4 کورسی بۆ دانراوە و خانەقین و قەرەتەپە و جەلەولا 3 کورسی بۆ دانراوە. زۆرجار لایەنە سیاسییەکان ماڵی دەوڵەت بەکاردەهێنێت بۆ رازیکردنی دەنگدەر و لایەنە سیاسییەکان چ شیعە و چ سوننە نەیانتوانیوە کادیری خۆیان درووست بکەن، لە هەڵبژاردنی داهاتوودا ململانی لەنێوان سوننەکان بەتایبەتیش لەنێوان حەلبوسی و خەمیس خەنجەر، کە پارەیەکی زۆری هەیە و خەرجدەکرێت و رکابەرییەکە زۆر بەهێزە ئەگەر حەلبوسی لە هۆزێک بەربژێری هەیە، ئەوا لە هەمان هۆز خەمیس خەنجەر بەربژیری هەیە.

لەبارەی ساختەکاری و کڕینی کارتی دەنگدان، بەڵام بابەتی ساختەکاری و کڕینی دەنگەکان و بەکارهێنانی سەرچاوی دەوڵەت ئەمە زۆر روونە، هەروەها کڕینی دەنگ بە شێوازی جیاواز دەکرێت وەک کڕینی کەسایەتیک یاخود سەرۆک هۆزێک و کڕینی کاردی دەنگدان و لەرێگەی پێشکێشکردنی خزمەتگوزاری لە دەرەوەی دەوڵەتەوە، کە رەنگە ئەمجارە ساختەکاری بەم شێوەیە رووبدات.

لەبارەی لایەنە شیعەکانەوە لە دیالە چەند لایەنێکی شیعە هەن کە ناتوانن سەربکەون وەک حیکمە، کە ناتوانێت دەنگ بهینێت، لایەنە سیاسییە شیعە سەرکەوتووەکان وەک لیستی فەتح، چەند حزبێک لەم چوارچێوەیەدا ئەویش بەهۆی ئەو لایەنگرە بەرفراوانەیە لە دیالە هەیانە و هێرشی داعش بۆ ئەو ناوجانە وایکرد کە حەشدی شەعبی بەرگری بکات و خەڵکی ئەو ناوچانە هاوسۆزییەکیان بۆ حەشدی شەعبی هەبیت و هەژموونی سیاسیشی هەبێت، هەروەها هاوڕام کە پەرلەمانی داهاتوو بە سەربازی دەکرێت یان بە سەربازیکردنی سیاسەت، لەرابردوودا بەشێک لە شیعەکان ئەو کارەیان دەکرد، بەڵام لە داهاتوودا هۆزەکانیش ئەو کارە دەکەن چونکە سەربازیان هەیە، هەردوو لایەنی شیعە و سوننە کار دەکەن بۆ گەڕانەوەی 30 هەزار چەکدار بۆ ئەوەی لە هەڵبژاردن بەکاریان بهێنن، ئەمەش جێگەی سەرسورمانە.

لەبارەی بەربژێرە کوردەکان، بەڕای من کورد شکستیان هێناوە لە بەربژیرکردنی کەسانی باش لەم هەڵبژاردنەدا، چونکە ئەوان فرە بازنەی بقزنەوە و خانەقین بەدەست بهێننەوە بەهۆی فرە بازنەییەوە، بەڵام 4 بەربژیرییان هەیە و ئەمە وادەکات کورد نەتوانن 2 کورسی بەدەست بهێنن، بەڵکۆ یەک کورسی وەک جاران بەدەست بهێنن.

لە دیالە شیعەکان 7 کورسی، سوننە 6 کورسی و کورد 1 کورسی لە هەڵبژاردنی 2018دا، بەڵام لە هەڵبژاردنی داهاتوودا دابەشبوونی کورسی سوننە و شیعەکان چۆن دەبێت؟ لە وەلامدا د. ئەیمەن عەبد ئەوەی خستەڕوو دابەشبوونی بازنەکان لە قازانجی هێزە سوننەکان چونکە لە هەڵبژاردنی رابردوودا شیعەکان پشتیان بەدەنگی دەرەوەی سەنتەری شارەکان دەبەست، بۆ نموونە لە خالس سوننە 2 کورسی دەباتەوە و شیعەکان ئەو دوو کورسی دەدۆڕێنن، لەناو باعقوبە سوننە زۆرینە و دەتوانن کورسییەکان ببەنەوە، لە میقدادیە و شارەبان سوننە رەنگە 1 کورسی ببەنەوە، بۆیە سوننەکان لە هەڵبژاردنی داهاتوودا کورسییەکانی لە دیالە زیاتر دەبێت.

دژوار فایەق، راویژكاری باڵا لە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران لەبارەی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن لە ناوچە کیشە لەسەرەکان و گوتی “ئێمە دەبێت دوور بکەوینەوە لە دروشم، جونکە هەڵبژاردن لە عێراق دەکەین و تاوەکو ئێستا عێراق لە مەرحەلەی ئینتقالییە و چەک لەدەستی حیزب و حکومدەکات، دەستیوەردانی زۆر ترسناکی دەرەکی کاریگەری لەسەر عێراق هەیە و کۆنترۆڵی پەرلەمان و دەسەڵاتی کردووە و دەنگمان بە دەستوور داوە و بروامان پیی نییە، بڕوامان بە بنەماکانی هاوسەنگی و شەڕاکەت نییە، ئەم هەڵبژاردنە لەژێر کاریگەری میلیشیاکان بەڕێوەدەچێت کە لە 2014وە هاتوونەتە ئاراوە و کاریگەری لەسەر بەربژیر و  بانگەشەی هەڵبژاردن و بەڕێوەجوونی هەڵبژاردن و ئەنجامەکانی هەڵبژارد دەبێت. هەموو ئەمانە وایکردووە کە بترسین لە هەڵبژاردن لە عێراق.

لەبارەی ئەو پرسیارەی ئایا هەڵبژاردن کێشەی عێراق چارەسەر دەکات، دژوار فایەق، پێیوایە هەڵبژاردن کێشەکانی عێراق چارەسەر ناکات و زۆر خەڵکی بەرپرس و بێلایەن ئەوە دووپات دەکەنەوە کە هەڵبژاردن چارەسەر نییە لە عێراق، ئەگەر ئەم هەڵبژاردنە نەتوانێت نەخشەی سیاسی عێڕاق بگوڕێت، ئەوا بۆچی هەڵبژاردن کراوە؟ هەروەها، رام وایە کە ئەم سیستمی هەڵبژاردنە دژی کورد و دژی تورکمان و دژی خەڵکی بێلایەن و تەکنوکرات بەتایبەتی لەناوچەکانی ماددەی 140.

لەبارەی دابەشکردنی کورسییەکان لەنیو پارێزگاکاندا، دژوار فایەق، ئاماژەی بەوەکرد، بەغدا 69 کورسی بۆ دانراوە، نەینەوا 33 کورسی بۆ دانراوە، بەڵام کەرکوک بە کۆتاوە 13 کورسی بۆ دانراوە، بۆیە دەبوایە عێراق یەک بازنەی هەڵبژاردن بوایە ئەو کات تورکمانێکی موسڵ و تەلعفەر و کەرکوک و خانەقین و داقوق دەنگەکانی کۆدەبنەوە. ئەم یاسایە بۆ کورد خراپە چونکە دەبێتە هۆی لە دەستدانی 7 بۆ 8 کورسی لە هەموو عێراقدا.

سەلاحەدین یەکێکە لەو ناوچانەی لەکاتی داعش زۆرترین زیانی بەرکەوت، زۆر لە خەڵکەکەی زیانی بەرکەوت و ناوچەیەکی فراوانە و هاوسنوورە لەگەڵ کەرکوک، نەینەوا و ئەنبار تاوەکو باکووری بەغدا. لەراستیدا 193 بەربژێر رکابەری بۆ بەدەستهێنانی 12 کورسی پەرلەمانی دەکەن، لەبارەی رکابەریی سەرەکی لەنێوان هێزەکان و ئایا گوڕانکاری بەسەر بالانسی هێزدا دێت؟ جاسم عەتیە، سیاستڤان و جێگری وەزیری كۆچ و كۆچبەران ئاماژەی بەوەکرد دیارە روونە لای هەموان کە دۆخی سەلاحەدین جیاواز نییە لەناوچەکانی دیکە، رکابەرییەکە لە سەلاحەدین لەنێوان کەسایەتییەکاندایە ئەویش بەهۆی دابەشبوونی بەسەر سێ بازنەدا، راستە لەرێگەی حیزبەکانەوەیە، بەڵام هێشتا دەستگەری و ناوچەگەریی و عەشایەری کاریگەری بەسەر ناوچەی سەلاحەدینەوە ماوە. هەروەها، لە بازنەی یەکەم لە خورماتوو رکابەری لەنێوان کورد و شیعە، بەڵام ئەگەر سوننە لەو ناوچەیە پشتگیری کورد بکات ئەوا کاریگەری دەبێت. لە بازنەی سێیەم رکابەری سەرەکی پێکدەهینیت، لە هەر بازنەیەک رکابەرییەکە لە نێوان 6 تا 8 بەربژیرە. لەبازنەی سێیەم 47بەربژیر هەیە، بەڵام 6 بەربژیر رکابەری دەکەن و 5 بەربژیر دەیباتەوە. لەبارەی دۆخی ئەمنی لە سەلاحەدین باشە لەم کاتەدا، بەڵام سێگوشەیەکی مەترسی لەنێوان دیالە و سەلاحەدین و کەرکوک هەیە، پێموایە 50% خەڵکی بەشدار دەبن و 50% خەڵکەکەی دیکە بەهۆی دووبارە بوونەوەی دەمووجاوەکانەوە بەئاراستەی ئەوە رۆشتن بەشداریی ناکەن.

لەبارەی رکابەرییەکانەوە گوتی لە هەر بازنەیەک 5 بۆ 7 بەربژیر رکابەری دەکەن، بەدڵنیاییەوە  بەکارهێنانی پارە بۆ دەنگ کڕین و گرووپە چەکدارەکان  رۆڵی خۆیان لە هەڵبژاردنەکاندا، هەروەها رۆڵەکانی سەلاحەدین لەکایەی سیاسی بێزان چونکە لە هەڵبژاردنی پێشوو 90% دەنگەکان ساختەکاری کراوە، ئەمەش وایکردووە. لە رۆژانی داهاتوودا ململانیەکە تووندتر دەبێتەوە و یەکلا دەبێتە کێ دەیباتەوە، شیعەکان لە رابردوودا 4 کورسی بردەوە، کە سەلاحەدین ناوچەیەکی سوننە، ئایا شیعە و سوننە چەند کورسی دەبەنەوە. ئایا کورد کورسی دەباتەوە؟ جاسم عەتیە گوتی لە هەڵبژاردنی رابردوودا ئەو لایەنە شیعانەی گووشاریان خستبووە سەر سوننە ئێستا لەو بازانە نین و کۆتایی هاتووە ، بۆ نموونە گوشار خستنەسەر دانیشتوانی گوندێک بۆ دەنگدان کە باوەڕیان هەر پێی نییە، ئێستا رکابەری لە بازنەی سێیەم، ئەم بازنەیە بەرەهایی سوننەیە، و بازنەی دووەم سامەڕا و دۆرە سوننەیە، لە بازنەی یەکەم کە کورد و شیعە رکابەری دەکەن و هەروەها سوننە و شیعە رکابەری دەکەن و سوننە و سوننە یان شیعە و شیعە رکابەری دەکەن لەم بازنەیەدا، بەڵام کورد دەتوانێت یەک کورسی بباتەوە، چونکە عەرەبەکانی خورماتوو زیاتر نزیکن لە کورد تاوەکو لە شیعە، هەروەها بەربژیرێکی عەرەبی سوننە دیار نییە لە دوزخورماتوو. لە کۆتاییدا، هاوکیشەکە لە بازنەی دووەم و سێیەم ناگوڕێت، بەڵام لەبازنەی دووەم دەگوڕدرێت.

پانیڵی چوارەم: دیدگای لایەنە جیاوازەکان بۆ قۆناخی دوای هەڵبژاردن

لە پانیڵی چوارەمی لە کۆنفرانسی هەڵبژاردنی 2021 و داهاتووی عێراق دیدگای لایەنە جیاوازەکان بۆ قۆناخی دوای هەڵبژاردن بە بەشداریی عەبدولحسێن زیرجاوی، ئەندامی سەرکردایەتی رێكخراوی بەدرو پەرلەمانتاری پێشو، مەحموود محەممەد، گوتەبێژی پارتی دیموکراتی کوردستان و دەرباز محەممەد رێگەپێدراوی هاوپەیمانی کوردستان خستەڕوو.

لە سەرەتای قسەکانیدا، عەبدولحسێن زیرجاوی، ئەندامی سەرکردایەتی رێكخراوی بەدرو پەرلەمانتاری پێشوو ئاماژەی بەوەکرد “هەڵەکەنان بەردەستە و هەر لایەنە بەپێی قەبارەی خۆی وبەشدارییکردنی هەڵەی بەردەکەوێت ئەمەش زۆر روونە”. لەبارەی سیاسەتی دەرەکی رەوتی بەدر لەسەر رەوشی عێراق لەدوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکاوە چۆن دەبێت گوتی “حزبە سیاسییەکان پێویستە سیاسەتی دەرەکیان نەبێت و حکومەت سیاسەتی دەرەکی هەبێت و مامەڵە بکات، بڕوانە هەر دەوڵەتێک لە جیهاندا حزبە پەیوەندی بە سیاسەتی دەرەکییەوە نییە، ئەمە کیشەی سەرەکییە و وهەمانە، یاسای حزبە سیاسییەکان ئەمە دیاریکردووە نابێت حزب سیاسەتی دەرەکی هەبێت، بەڵام کەس هەیە دەڵیت ئەمە ئاساییە. لەبارەی هەرێمی کوردستان کە هەرێمێکی فیدڕاڵییە بەپێی دەستوور سیاسەتی دەرەکی رێکبخات لە چوارچێوەی دەستوور بەڵام حزب ناتوانێت لەسەر حسابی دەوڵەت پەیوەندی هەبێت، لەبارەی حزبی بەدرەوە پەیوەندی دەرەکی هەبێت ئەوا زیان بە دەوڵەت دەگەیەنێت، لەبارەی ئەوەی ئایا سیاسەتی دەرەکی هەیە؟ بەڵی سیاسەتی دەرەکی لەسەر ئاستی تاکەکەسی هەیە و دەبێت لەچوارچێوەیەکی دیاریکراودا بێت، بەڵام نابێت وەک دەوڵەت بێت.

لەبارەی ئەو پرسیارەی سەرکردە شیعییەکان و لە حزبە سیاسییە شیعییەکان دانیان بەوەدا ناوە کە شکستیان هێناوە، ئایا دوور دەکەونەوە لە سەرکردایەتی حزبەکان بۆ نەوەی نوێ؟ عەبدولحسێن زیرجاوی گوتی “ئەمە راستە بۆ هەموو حزبەکان و لەنیویاندا بۆ شیعەکان، بەڵام ئایا هەموو دان بەمەدا دەنێن؟، پێویستە هەر یەکە و بەپێی کاریگەری و بەشداریی شکستی بەردەکەوێت، پێویستە هەموومان لەسەر بەرنامەیەکی نوێ رێبکەوێن نەک لەسەر بنەمای پێاهەڵدان. هەروەها، دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرین دۆخی عێڕاق زۆر ئاڵۆزە و لەهیچ دەوڵەتێکی دیکە ناچێت، دەزانم عێراقییەکان قوربانیان داوە. پێشمەرگە قوربانی داوە و دەگەڕێتەوە بۆ حزبە سیاسییەکان، حەشدی شەعبی قوربانی داوە و کاریگەری دەبێت لەنیو حزبەکان. رەوشی عێراق جیاوازە هەموو ئەوە دەزانین و خۆپیشاندان چارەسەری کیشەکان ناکات، بۆیەش کیشەی بنەڕەتیمان هەیە و پێویستە چارەسەری بکەن هەموومان بەیەکەوە نەک لەسەر بنەمای ئەوەی من راست و تۆ هەڵەی.

لە درێژەی قسەکانیدا لەبارەی ئەوەی پێشبینی چییە بۆ هەڵبژاردنەکان، ئاماژەی بەوەکرد من دەڵیم هەموو دەیباتەوە، چونکە هەموویان دەیانەوێت توانای دەوڵەت بۆ بەرژەوەدی خۆی بەکاردەهینێت، چونکە هیچ حزبێک نایەوێت ببێتە ئۆپۆزسیۆن و پاش چوار ساڵ هیچ توانایەکی نەبێت، چونکە ئەوانەی ئێستا لە دەسەڵاتدان بەناشرینترین شێوە سامانی دەوڵەت بەکاردەهێنن. هەروەها، هەموو حزبەکان بەشدارن کەس ناتوانێت بڵێت من بێتاوانم هەموو بەشدارن، بەڵام بەرێژەییە چونکە ئەوەی دەسەڵاتی هەبێت سەرچاوەکنی دەوڵەت هێزی سەربازی و دارایی بەکاردەهینێت.

لەبارەی پرۆگرامی فەتحەوە ئاماژەی بەوەکرد کێ کارنامەی خۆی جێبەجێکردووە تاوەکو ئێمە جێبەجێ بکەین، خەڵک هەیە توانای دەوڵەتی لەبەردەستە و کارنامەشی هەیە ناتوانێت جێبەجێ بکات، حزبەکان کارنامە بە چ جێبەجێ بکات، فەتح کارنامەی هەیە و زۆریشە، بەڵام ناتوانێت جێبەجێ بکات، دەبێت حکومەت کارنامەی هەبێت و هەمووان لەسەر رێککەوتن بکەن، من دەڵیم لەماوەی ساڵانی رابردوو کێ کارنامەی خستەڕوو جێبەجێکرد.

لەبارەی ئەوەی ئەوەی ئایا بەربژیرییان وەک فەتح هەیە بۆ سەرکوەزیران، گوتی بەپێی ئەوەی من ئاگادارم ئەو بابەتە نەخراوەتەڕوو و تاوتوویی نەکراوە.

مەحموود محەممەد، گوتەبێژی ارتی دیموکراتی کوردستان لەبارەی بەشداریی پارتی بەتەنیا لە هەڵبژاردن گوتی ” ئێمە لەساڵی 2018 دا بەتەنیا چووینە هەڵبژاردنەکان و حزبی دیکەش بەتەنیا بەشداریی کردووە. هەروەها، زۆرجا باردۆخەکە بڕیار دەدات بۆ چوونە هەڵبژاردن بەهاوپەیمانی، ئەمجارەش سیستمی هەڵبژاردن و هەڵبژاردنەکە جیاوازە، چونکە هاوپەیمانی لەسەر بنەمای ئەوەیە لە شوێنێک چاوپووشی لە دەنگەکانی خۆت بکەێت، بەڵام ئەمە بۆ پارتی نەگونجاوە. لە لایەکی دیکەشەوە رەوشی ناوخۆی هەرێمی کوردستان ایدەخواست بەتەنیا بین و هەموو لایەنەکانیش دەزانن سەرەڕای گفوگۆیەکی دووردرێژ لەگەڵ هەموو لایەنەکان هەبووە، بەڵام دەکرێت ئێستاش پێکەوە نەبێن لەدوای هەڵبژاردن هاوبەشی بکەین بۆ پشتگیری و پێکهێنانی ئەو حکومەتەی پێکدەهینرێت.

لەبارەی کارنامەی پارتییەوە، کە کارنامەیەکی فراوانە و گەشبینە بۆ هەموو عێراقییەکان نەوەکو تەنیا بۆ هەرێمی کوردستان بەتایبەت لەرووی خزمەتگوزاری و ئابوورییەوە، ئایا ئەمە بەمانای ئەوەیە سیاسەتی حزبەکە گوڕاوە بۆ ئەوەی ببێتە حزبێکی نیشتمانی عێراقی نەک تەنیا کوردستانی بێت؟

مەحموود محەممەد گوتی لەڕاستیدا پارتی لەو روانگەیەوە سەیری عێراقی کردووە، ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ میژوو، پارتی دروشمی مافی بۆ کورد و دیموکراسی بۆ عێڕاق داناوە و دواتریش حکومی زاتی بۆ هەرێمی کوردستانی داناوە. زۆرجاریش ئەمەی دووپات کردووەتەوە. ئێستا ئێمە لە عێراق پێویستمان بە پێکەوەبوونێک لەسەرتاسەری عێراق هەیە بۆ ئەو دۆخەی عێراقی تێکەوتووە دەربازی بکەین و چاکی بکەینەوە و عێراق ئێستا لەباردۆخێکی باشدا نییە، باوەڕناکەم هیچ دەوڵەتێک حەسودی بەو دۆخەی عێراق بێت، لەناوخۆشدا رەوشی خراپە، جگە لەوەی پەیوەندییەکانمان وەک عێراق لەگەڵ دەرەوە لە ئاستێکی پێویست نییە، ئەمە هەموو پێویستی بەچاککردنەوە هەیە و هەوڵی هەموو لایەکەی دەوێت. هەروەها، ئەوانەی بەخەمی ئەمەوەن پێویستە رێکخستنەوە و چاککردنەوەیەک درووست بکەن لە ناوخۆی عێراق ئەویش لەرێگەی گوڕانکاری لە چۆنیەتی بەڕێوەبردن و حکومکردنی ئەم وڵاتە، تاوەکو ئێستاش ئەم حکومڕانییەی کراوە قازانجی بۆ عێراقییەکان نەبووە و هەوڵیکی بۆ خۆشگوزەرانی نەبووە و زۆر کیشەی درووستکردووە. ئەم خەڵکە ئێستا راوەستاوە بۆ چارەسەکردنی ئەمانە کە هەست ئەمن بکات و هەست بکات ئایندەی دابینکراوە و داهاتووی منداڵەکانی دابینکراوە. ئێستا ترس لە داهاتوو هەیە، ئەمەش لەوە سەرچاوەی گرتووە کە ئەمن نییە و رەوشی سیاسی هەر جارە و بەلایەکدا دەڕوات. لەنیو حزبەکاندا یەک ئاراستە بۆ ئەوەی عێراق پێگەی خۆی هەبێت نابینرێت. ئەویش لەوەی حزبەکان ئەوەندەی بە خەم حزبەکان و خۆ دەوڵەمەندکردنی خۆیانن ئەوەندە بەدەم کۆی پرۆسەی سیاسی عێراق بەرەو پێشەوە بچێت نابینرێت.

لەبارەی ئەو 18 ساڵەی کە هاوبەش بوون و هەوڵتان داوە هاوبەش بن ئایا سەرکەوتوو بوون لەو هەولانە؟ مەحموود محەممەد ئاماژەی بەوەکرد هەوڵەکانی پارتی و لایەنە کوردستانییەکانی دیکەش هەوڵی ئەوە بووە کە عێراق بنیات بنین کە جیاواز بێت لە عێراقی پێشوو و رژیمی پێشوو و سیستمەکانی عیراقی پێ بەڕێوە چووە، ئەویش خۆی لەوەدا دەبینییەوە عێراق لەرووی پێکهاتەی قەومی بەڕێوەناچێت، دەبێت ئەم عێراقە بە هاوبەشی بەڕێوەبچێت، بەڵام ئەمە نابینرێت و لەسەرەتاوە هەوڵی بەمەرکەزی بوونی عێراق هەبووە، هەوڵی ئەوە دراوە لایەنێک سەیتەرە بکاتە سەر کۆی ئەم وڵاتە، بۆیە دەبینین تاوەکو بەشداریی هەموو لایەنە نەتەوەیی و ئانییەکان لە عێراق رەنگنەداتەوە لە شوێن و بەشداریی خۆی نەبێت، ئەوا هەست بە بوونی خۆی ناکات، ئەوەی ئێمە لە عێراق دەبینین چارەسەرنەکردنی کیشە لە حاڵەتەوە بوو بە دیاردە و ئێستا بووە بە کلتوور چارەسەرنەکردنی کیشەکان، ئێستا چاوەڕوانی ئەوە دەکرێت حکومەتی داهاتوو ئەم رێچکەیە بشکینێت و کلتووری چارەسەرنەکردنی کیشەکان و کەڵەکەکردنیان لەسەر یەک بەلا بخات و بەشێک لەمانە چارەسەر بکات، هەربۆیەش دەبینین لە حکومەتەکانی پێشوودا ئەزمەیان درووستکردووە بۆ ئەوەی ئەزمەیەکی دیکە بشارنەوە، کێشەیان درووستکردووە بۆ ئەوەی کیشەیەکی دیکە بشارنەوە، بۆیە دەبینین لێکەوتەکانی کیشەکان زۆر بوون و لێکەوتەی کیشەکەی دیکەش هاتووە و نەتوانراوە چارەسەر بکرێت و دەریایەک لە کیشە درووستبووە. ئەمەش تازە نییە و تەنیا لەدوای 2003وە نەهاتووە لەوەتەی عێراق درووستبووە کیشە بە کیشە چارەسەرکراوە، بۆ نموونە ساڵی 1975 حکومەتی عێراقی و بەرەی کوردی رێککەوتن بەڵام حکومەتی عێراق ئامادەنەبوون کیشەی کەرکوک ئەگەر لەچوارچێوەی حکومی زاتی بوایە هەم کەرکوک و ناوچەکانی حکومی زاتی بەشیک بوون لەعێڕاق، بەڵام رازی بوون نیوەی شەتولعەرەب و زەین قەس و شوێنی دیکە دەن بە ئێڕان. ئەم چارەسەرنەکردنی کیشانە وایکردووە کیشەکان رەگ دابکوتیلەنیو خەڵکدا جۆرێک لە ئاشتی کۆمەڵایەتی لەنیو خەڵکدا هەبێت ئەمەشی تێکداوە، بۆیە دەبێت عێراق بگەڕێتەوە بۆ هاوبەشی و هاوسەنگی کە خەڵک لەرووی نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبی هەست بە بوونی خۆی بکات. لەبەرئەوەش ئێستا سووننە هەست بە بوونی خۆی ناکات و پێشتریش شیعە، بۆیە هەر یەک لەمانە ترس لە داهاتووی خۆی هەیە، چونکە شیعە لە رابردوو خۆی دەترسیت چی بەسەر هاتووە، سوننە لە داهاتووی خۆی دەترسێت و کورد لە داهاتوو و رابردووی خۆییشی دەترسێت. ئەمەش وایکردوو نیگەرانی بەردەوام لەنیو خەڵکدا هەبێت و عێڕاق بەرەو سەقامگیری و دامەزراوەیی بچێت، چونکە لە عێڕاق نە دامەزراوەیی و حکومی سەرتاسەری هەیە، ئەوەندەی چەک بەدەستی خەڵکی دەرەوەی چەکداری فەرمی بە دەستی خەلکی دیکەوە هەیە و کاریگەری لەسەر هەڵبژاردن و زۆر شتی چارەنووساز هەیە، هەوڵی هەموومانی دەوێت بۆ چارەسەرکردن بەبێ پشتگویخستنی لایەنێکی دیکە، ئەوەی هەوڵی ئەوەیدا لایەنێک حکومڕانی عێراق بکات شکستنی هێنا و هەموو سیستمەکەی شکستی هێنا. بۆیە پێموانوایە چارەسەرکردنی کیشەکان یەکێک بێت لە کارە هەرە لەپیشینەکانی حکومەتی داهاتوو و ئەم چارەسەریش بە هاوبەشی و هاوسەنگی لە حکومڕانی ئەم دەوڵەتدا بەدی دێت.

لەبارەی هاوپەیمانی کوردستان نێوان بزوتنەوەی گوڕان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان، ئایا ئەم هاوپەیمانی گەڕانەوەیە بۆ رەگەکە لە دوای هەڵبژاردن ؟

دەرباز محەممەد، رێگەپێدراوی هاوپەیمانی کوردستانی گوتی بێگومان روونە کە ئێمە لەگەڵ یەکێتی هاوپەیمانی کردووە بۆ هەڵبژاردن و ئێستا 24 هاوپەیمانی باوەڕپێکراو هەیە و ئێمەش رەوشمان رەوشی هاوپەیمانێکی دیکەیە. لەبارەی ئەوەی نزیکایەتی لەنێوان ئێمە و یەکێتی لەوانەیە جیاواز بێت لە لەنێوان ئێمە هێزێکی ئیسلامی و هێزێکی دیکە. لەبارەی هەڵبژاردنەوە ئێمە و یەکێتی بڕوامان وابووە بەیەکەوە ئەم هەڵبژاردنە بەشداربین بۆ بردنەوە  وئێستاش ئەو بڕوایەمان هەیە. لەبارەی ئەوەی ئەم هاوپەیمانی بەردەوام دەبێت بۆ داهاتوو، نە ئێمە و نە لە لایەن یەکێتی باسنەکراوە و هاوپەیمانی تەنیا بۆ هەڵبژاردن.

لەبارەی نەخشەی هەڵبژاردن لە عێراق و هەرێمی کوردستان، دەرباز محەممەد گوتی لە هەموو عێراق ئەگەر کورد 60 کورسی یان 80 کورسی هەبێت هیچ لەراستیکە ناگوڕێت، لەنیو کورد ئەگەر جیاوازییەک ریژەییە نزیکە و هیچ لەراستییەکە ناگوڕێت. ئەم راستییە بۆ سوونە و شیعەش راستە. دووەم لە عێراق راستە پێشبڕکی هەڵبژاردن هەیە، بەڵام ئێمە لە عێڕاق لە سێ بازنەی سەرەکی دەخولێنەوە، ئەویش بازنەی کورد، سوننە و شیعە، بازنەی سوننە خۆی یەکلاکردەوە و ئەگەر کورد خۆی یەکلاکردەوە، ئەوجا دەبێت چاوەڕوانی شیعە بکەین خۆی یەکلابکاتەوە، بیرکردنەوەی چییە بۆ سەرۆکوەزیران.. راستە باسی هەڵبژاردن دەکەین، بەڵام عێراق کیشەیەکمان هەیە،  لەراستیدا شکستێکی گەورە هەیە لە دامەزراوەی حزبی هەیە کە فاشیلە، ئەگەر سەیری سیستمی دیموکراسی وڵاتان بکەین ، بۆیە سیستمی هەڵبژاردن بەهێزە چونکە حزبەکان لەسەر بنەمای ئایدۆلۆژین، بەڵام لە عێراق پارتی سیاسیمان نییە لەسەر بنەمای ئایدۆلۆژی، ئێستا پارتی سیاسی لەسەر بنەمای چەک و میلیشیا، ئەو پارەی لەناوخۆ و دەرەوە دێت و دەسەڵاتی ئیداریی، ئەمە وایکردووە ئەم پارتە فکری چییە بۆ چاککردنی عێراق، هەریەکە خەریکی خۆیەتی، ئێستا هەموو سەرۆکوەزیرەکانی پێشوو و سەرۆکوەزیرانی ئێستا و وەزیرەکان بهێنە کەس خۆی بە بەرپرس نازانێت، بۆ نموونە بڵی وەزیری نەوت شکستی هێناوە، دەڵیت دەستیوەردانی حزبی هەیە. خاڵیکی دیکە دەستیوەردانە لە عێراق ناوخۆیی و ناوچەیی بۆ دانانی وەزیرێک و سەرۆکوەزیران، ئەمەش وایکردووە دەبێت بەدوای عێراقییەک بگەڕێت، کە دەستیوەردانەکان زۆر بەهێزە لە نوێنەرایەتی خەڵکی عێراق و ئەجیندای عێراقییەکان.

لەبارەی هاوبەشی بەڕێوەبردن و کارکردنی هاوبەش لە بەغدا، دەرباز محەممەد ئاماژەی بەوەکرد بڕیاردەر شیعە، لەوانەیە عەبدولحسین وەک من بیر نەکاتەوە، چونکە لە عێراق دەسەڵاتی سەربازی، دارایی و ئەگەر شوێنێک بەڕێوەبەرەکەی شیعە نەبێت ئەوا ناتوانێت لە دەسەڵاتی سەرۆکوەزیران دەربچێت، لەراستیدا سەرۆکوەزیران لە سیستمی عێراق، سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران ،بەڵام لە کاری ئیداریدا بووە بەڕێوەبەری هەموو شتێک، لەوانەش سەرۆکوەزیران بڵێت منیش دەسەڵاتم نییە، چونکە لە دەرەوەی بازنەکە کەسی تایبەت هەیە دەسەڵاتی هەیە. وەک خۆمیش بۆت باس بکەم نەخێر ئەو هاوبەشی نییە لە عێراق.

لەبارەی نەخشەی هەڵبژاردنەوە لە هەرێمی کوردستان، دەرباز محەممەد ئاماژەی بەوەکرد ئەمجارە قورسە چونکە سیستمی هەڵبژاردن گوڕاوە، ئەمجارە رۆڵی کاندید زۆر بەهێزترە لە حیزب، لە هەرێمی کوردستان راستییەک هەیە وەک کیشەی مووچە و کیشەی خزمەتگوزاری کە خەڵکی نائومید کردووە و لە کۆتایدا دەڵیم گوڕانکارییەک زۆر جیاواز نابێت.

لەوەڵامی پرسیاری بەشداربووندا لەبارەی کیشەکانی هەرێمی کوردستان و عێڕاق لەسەر مووچە، مەحموود محەممەد گوتی ” لەراستیدا بەردەوام کیشەی مووچە هەبووە، بەڵام کیشەی سەرەکی نەبوونی هاوبەشی ، هەروەها ئێستا ئەو لایەنەی بەهێزە و دەتوانێت ماددەی دەستووری بەکاربهینێت و یاسای بۆ دادەنێت و لەقانجی نەبێت ماددە دەستووریکە جێبەجێنکات، بۆ نموونەش 50 ماددەی دەستووری یاسای بۆ دەرنەچووە هەر جارە بە بیانووی بودجە و کاتی نییە دوادەخرێت. هەروەها، ئەگەر یاسای ماددەی نەوت وگاز دەرچووایە و بەهاوبەشی بوایە زۆر کیشە لەسەر مەسەلەی نەوت و گاز درووست نەدەبوو، ئەگەر مەسەلەی پێشمەرگە و ماددەی 140 جێبەجێ بکرایە زۆر کیشە چارەسەر دەبوو، بەڵام بۆ جێبەجێ نەکرا دیارە پەرلەمانتارێک زۆر بەئاشکرا لەسەر تەلەفزیون گوتی من نەمهیشتووە ماددەی 140 جێبەجێبکرێت، کەس لێپرسینەوەی لێ نەکرد”.

لەبارەی دەستنیشانکردنی هێڵە گشتییەکان بۆ دوای هەڵبژاردن مەحموود محەممەد ئاماژەی بەوەکرد لەراستیدا هەر لایەنە و ئەجیندای خۆی هەیە و بانگەشەی پێوەدەکات و چۆن دەڕوانیەت حکومەتی داهاتوو کار بکات، هەروەها لەسەر مافەکان و ئەو ماددە دەستووریانەی جێبەجێنەکراوە زۆربەمان هاوڕاین، ئێمە لێرە کیشەمان زۆرە و لێرە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن، بەڵام دەکرێت لە بەغدا بەیەکەوە بین و زۆر کاریگەری هەبووە.

لەبارەی دانیشتنەکانی پارتی و رەوتی سەدر، مەحموود محەممەد گوتی ئێمە لەگەڵ هەموو لایەنە شیعە و سوننەکان کۆبووینەوە لەبارەی داهاتوو عێراقەوە بووە بۆ رەواندنەوەی ئەو نادڵنیایی جێگیریی خەڵک هەیەتی لەبارەی داهاتوووە، لەکۆتاییدا ئەجیندای سەدر زۆر نزیک بوو لە ئەجیندای پارتییەوە، بەڵام هیچ رێککەوتنێک نەکراوە و لێکتێگەیشتنێک هەبووە. لەبارەی پۆستی سەرۆکومارە دەمێنێتەوە بۆ گفتوگۆکانی هەرێمی کوردستان لەدوای هەڵبژاردن.

لەبارەی هەمواری دەستوورەوە مەحموود محەممەد گوتی قورسە ئەگەر تەنیا مەبەست لە هەموارکردنەوە کەمکردنەوەی دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان بێت، چونکە پێویستی بە رەزامەندی سێ پارێزگا هەیە، بەڵام ئەگەر لە شوێنێک کەمبکرێتەوە و لە شوێنێکی دیکە زیادبکرێت دەبێت بەرێککەوتن هەیە. لەبارەی هەمان پرسەوە عەبدولحسێن زیرجاوی گوتی دەستوور پێویستی بەهەموارکردنەوە هەیە، نەک تەنیا لەبارەی هەرێمی کوردستان بەڵکۆ ماددەی دەستوور هەیە بەسەرچووە و هەندێک ماددەی نوێ پێویستە، کیشە هەیە بەهۆی پێدانەچوونەوە بە دەستوور، بەڵام ئەگەر هەمواربکرێتەوە کاری پێ نەکرێت چ کاریگەری دەبێت.

عەبدولحسێن زیرجاوی لەبارەی هێزی دەوڵەتەوە، ئێمە هاوپەیمانی دەوڵەتمان هەیە، ئێمە لە فەتح لەگەڵ دەوڵەتین و حەشد بەشیکە لە دەوڵەت و لەپەرلەمان پەسەندکراوە و ئێستا سیستمی دادوەری هەیە، دەکرێت کیشە هەبێت و هێزەکان رێکدەخرێنەوە و ئێستا فەتح دەسەڵاتی بەسەر حەشد نییە، ئەگەر میلیشیا هەبن ئەوا میلیشیاکان رەتکراونەتەوە و دەستدرێژی کردنە سەر خەڵک و حکومەت رەتدەکەینەوە و لەگەڵ دەوڵەت و پێکهێنانی دەوڵەتین. لەبارەی هێزی هاوتەریب رەتدەکەینەوە. لەبارەی هێزەکانی هاوپەیمانان دەبێت رێککەوتنی لەسەر بکرێتو حکومەت بیکات. هەروەها، پێویستە هێزی بیانی هەبێت بۆ مەشق و راهێنان بە هێزەکان، بەڵام نامانەوێت هێزی ئێرانی و ئەمریکی هەبێت و عێڕاق ببێتە گوڕەپانی ململانی، بۆیە بوونی هێز دەبێت رێکخراوبێت.

لە کۆتاییدا دەرباز محەممەد لەبارەی رێککەوتنی لایەنە کوردییەکان لەسەر هێڵە گشتییەکان گوتی باوەڕناکەم لەسەر هێڵە گشتییەکان کیشە هەبێت، بەڵام لەسەر وردەکاری کیشە هەیە، هەروەها لەبارەی هەمواری دەستوور ئاماژەی بەوەکرد لە عێراق باوەڕناکەم هەمواری دەستوور بکرێت و رووبدات، بۆ نموونە لەکاتی خۆپیشاندانەکان دەیان وت ئاومان نییە و بڕۆن، ئەوان دەیان وت هەمواری دەستوور دەکەین، هەروەها هەروەکو چۆن بەداخەوە دەستوور بۆ هەرێمی کوردستان درووست نابێت، هەمواری دەستووریش لەعێراق  ناکرێت و لەبارەی هێزەکانی هاوپەیمانان کە بە میوانداری عێراق هاتوون، عێراق بە بێ هاوکیشەی نیودەوڵەتی دەڕۆخێت و لەسەر نەخشە نایدۆزیتەوە، ئەگەر هاوکیشەکە بۆ لایەنێک یەکلا بێتەوە و ئەمریکا دەربکەێت ئەوا دەڕۆخێت، چونکە کیشەکە هاوسەنگی هێزە لەسەر عێراق.

پانێڵی پێنجەم: هەڵبژاردنی 2021 و داهاتووی عێراق

لە پانێڵی پێنجەمدا بە بەشداریی د. عەلی ئەکبەر ئەسەدی، شرۆڤەکاری سیاسی لە تاران د.ئەحمەد ئویساڵ، بەڕێوەبەری ناوەندی ئۆرسام لە ئەنقەرە و موحەمەد حوسێنی شرۆڤەکاری سیاسی گفتوگۆ کرا لەبارەی رۆڵی دەرەکی بەتایبەت ناوچەیی هەمیشە رۆڵێکی لەبەرچاوو کاریگەربووە لە رووداوە سیاسی ونێوخۆییەکانی عێراقدا. لە ئێستادا کە عێراق بەرەو هەڵبژاردنی پێشوەخت دەڕوات لەنزیکەوە ووڵاتانی ناوچەکە چاویان لەسەر عێراقەو مەراقیانە ئاخۆ تاچەند ئەم هەڵبژاردنە نەخشەی سیاسی وئیداری عێراق دەگۆڕێت؟ باڵانسی هێز بەلای کام هێزی سیاسیدا دەڕوات؟ کێ دەبێتە سەرۆکوەزیرانی داهاتوو؟ وە پێگەی ئەو هێزانە چی لێدێت کە پرۆکسی ووڵاتانی ناوچەکەن؟

لەسەرەتادا د.عەلی ئەسەدی دیدی ئێرانی سەبارەی بەهەڵبژاردنی پێشوەخت و حکومەتی داهتووی عێراق روون کردەوە کە ”ئێران باوەڕی بە پرسی هەڵبژاردنی عێراق هەیە  بۆ ئەوەی حکومەتێکی کارا دروست بکرێت، چونکە گەندەڵی و ئەو گرفتانەی لەچەند ساڵی رابردوو بینیومانە ئەمانە چوارچێوەی حکومەتی خراپ کردووە ئەگەر ئەمە دوای هەڵبژاردنیش بمێنێت و حکومەتی نوێ ناکارا بێت دەبێتە هۆی ناسەقامگیری نوێ لە عێراقدا” ئەو پێی وایە کە ئێران دژی ”ناسەقامگیریە چونکە دەبێتە هۆی بەهێزبوونی  گروپە ئیرهابیەکان”  ئێران نیگەرانیەکی ئەوتۆی سەبارەت بە حکومەتی داهاتووی عێراق نیە چونکە ”لە روانگەی ئێرانەوە گۆڕانکاری لەدەسەڵات دوای هەڵبژاردنەکان ئەگەری کەمە رووبدات، بەڵام ئەوەی گرنگە دروست بوونی کوتلەی پەرلەمانی گەورەیە لە دوای هەڵبژاردنەکان”.

ئەسەدی ئەوەی رەتکردەوە کە کە ئێران پشتگیری لە رەوتێکی دیاریکراو لە هەڵبژاردنەکاندا بکات” ئەمە تانها بابەتێکی بچووک لە راستیەکانی سەبارەت بە ‌پەیوەندی بە ‌هەڵبژاردنی عێراق تێدایە. رکابەرەکانی ئێران دەستێکی کراوەتریان بۆ سەرمایەگوزاریکردن لە هەڵبژاردنەکانی عێراقدا هەیە بەڵام ئێران بە سەرنجدان بە بارودۆخی گەمارۆکان دەستێکی کراوەی لەم پەیوەندیەدا نیە. کاریگەری ئێران لەسەر عێراق بەتایبەت لەکاتی هەڵبژاردندا زیاتر لەخۆی گەورەکراوە. ئەستەمە لایەنێکی دەرەکی روانگەکانی خۆی لەسیاسەتی عێراقدا بچەسپێنێت، بۆ ئەوەی ئێران کاریگەری زیاتری هەبێت دەبێت لەگەڵ رەوتە جیاجیاکانی عێراقدا پەیوەندی هەبێت چونکە عێراق فرەجۆرە و ئێران دژی کاندیدبوونی کازمی بۆ سەرۆکوەزیران نیە.رەوتە سیاسیە جۆراوجۆرەکانی عێراق ئاڵۆزن و ئێران ئەزموونی لەچەند ساڵی رابردوودا وەرگرتووە”.

دواتریش ئەحمەد ئویساڵ روانگەی تورکیای سەبارەت بە هەڵبژاردنەکان و حکومەتی داهاتوو روونکردەوەو ئەم هەڵبژاردنەی بە ”چارەنووسساز” ناوبرد. ئەم هەڵبژاردنە بۆ ”تورکیاش گرنگە کە عێراق لەسەر رێگەی راستی خۆی بەرەودیموکراسی وپێشکەوتن هەنگاو بنێت و لەسەرپێی خۆی بوەستێت. تورکیا گەشبینەو هیواداریشە خواستەکانی خەڵك لە ئەنجامەکانی هەڵبژاردندا رەنگبداتەوە. تورکیا هیچ کێشەی لە گەڵ بڕیارو خواستی خەڵک بە هەموو پێکهاتەکانیەوە نیەو تورکیا تەنها کێشەی لەگەڵ ئیرهابدا هەیە”.  ئویساڵ نیگەرانی تورکیاشی روونکردەوە  کە زیاتر لە تەزویرو تێکچوونی سەقامگیری عێراق دەترسێت

”تورکیا نیگەرانە لەوەی تەزویربکرێت کەئەمە پێشێلکاریە بەرامبەر ئیرادەو بڕیاری خەڵکی عێراق ئەمە کاریگەری دەبێت لەسەر پەیوەندیەکان لەگەڵ تورکیادا. ئەگەر چی دەڵێن ئەمجارە تەوزویر کەمتر دەبێت بەڵام دەبێت بزانین چۆن دەبێت ،ئەگەر ئەم هەڵبژاردنە شکست بێنێت لە لکوردستانەوە تا بەغدا دەبێتە هۆی ناسەقامگیری دەبێتە هۆی زیاتر بوونی کێشەکانی تریش. سوریایەکی نوێمان لەسەر سنوورەکانمان ناوێت. کێشەی ترمان ناوێت لە ناوچەکدا گڕبگرێت. وەکو تورکیا پێمان باشە عێراقێکی بەهێز هەبێت وەک لەوەی لاوازبێت”.

ئەوەشی رەتکردەوە کە تورکیا پشتگیری لە رەوتێکی سیاسی دیاریکراوی عێراق بکات لەم هەڵبژاردنەداو پێی وایە کە مەوقیعی تورکیا لە عێراقدا زۆر جیاوازە وەک لە ئێران ”تورکیا بەرژوەندی و تەدەخولی راستەوخۆ وناراستەوخۆی نیە لە سیاسەتی عێراقدا، ئێمە ئەمە بۆخەڵکی عێراق بەجێدێڵین لەگەڵ ئەوەشدا کە پەیوەندی مێژووی وباشترمان لەگەڵ پێکهاتەی تورکماندا هەبووە بەڵام لەگەڵ هەموو لایەنەکاندا پەیوەندیمان باشە. نیگەرانین لەتەدەخولاتی خەڵکانی تر. هەر کوتلە وهێزێکی سیاسی بەشێوەی دیموکراسی و شەرعی حکومەتی پێکبێنێت تورکیا کێشەی لەگەڵدا نیە، تورکیا کێشەی لەگەڵ حەشدی شەعبی نیە کە لەژێررکێفی یاسادایە بەڵام کێشەی لەگەڵ ئەوانەدایە کە میلیشیاو لەدەرەوەی یاسادان. ئەگەر حکومەتێکی تائیفی و پرۆکسی دروست ببێت کاریگەری دەکاتە سەرپەیوەندی لەگەڵ تورکیا وووڵاتانی تریش. تورکیا وئێران لەمەسەلەی یەکگرتوویی عێراقدا یەکن بەڵام لەشتەکانی تردا جیاوازن، چونکە ئێران وەکو حەوشەی خۆیان سەیری عێراق دەکەن و کۆنترۆڵی بەدەستە لەگەڵ کاریگەری زۆر لەسیاسەتی عێراقیدا، بەڵام تورکیا وا تەمەشای عێراق ناکات وە هەمان رێگەی ئێرانی نەگرتۆتە بەر”.

دواجاریش محەمەد ئەلحوسێنی روانگەی ووڵاتانی عەرەبی روونکردەوە  ”دیدی فەرمی  عەرەبی یەکگرتوو لەسەر دووخاڵی سەرەکیە یەکەمیان کەئەم هەڵبژاردنانە سەرکەووتووبێت بۆ ئەوەی پرۆسەی سیاسی بەردەوام بێت لە عێراقدا.دووەم ئەوەیە دەیانەوێت کازمی بمێنێتەوە.”  رای جیاوازیش هەیە لە ناو ووڵاتانی عەرەبی سەبارەت بە پەیوەندیەکانیان لەگەڵ عێراقدا هەیە کە هەندێکیان جەختیان زیاتر لەسەر بواری ئابووری هەیە وەکو ئوردن و میسر بەڵام بۆ ئوردن ”پەیوەندیەکانی لەگەڵ عێراقدا رەهەندی ئەمنیشی هەیە بە حوکمی سنووری هاوبەش لەگەڵ عێراقدا بە تایبەت بەهۆی کێشەی ئەمنی وداعشەوە، تەنانەت لەگەشتی ئەم دواییەی وەفدی پەرلەمانی ئوردنی بۆ عێراق لەگەڵ لایەنە هاوپەیمانەکانی ئێرانیش کۆبوونەوە.”

”سعودیە زیاتر وەکو نێوەندگیرو یاریکەرێکی کاریگەر لە پەیوەندی لەگەڵ ئێراندا سەیری دەکات ئەمەش عێراق خۆی تەرحی کرد بۆ سعودیە کە دەتوانن ئەو نێوەندگیرییە بکەن.وە سعودیە دەستیکرد بە قسەکردن لەگەڵ لایەنە شیعیەکانیش وەکو دۆستایەتی لەگەڵ رەوتی سەدر حەزیش دەکەن لەم هەڵبژاردنەدابیبەنەوە یان ئەنجامێکی هاوسەنگ بێت بۆ ئەوان”.

”دەوڵەتانی عەرەبی نیگەرانن لەوەی کە هەندێک هێز بچنە سەرحوکم کە پرۆژە ستراتیژیەکان پاشەکشە پێبکەن لەنموونەی شامی نوێ، وە دەوڵەتانی عەرەبی هەمیشە لە تەدەخولی ئیرانی و تورکی لە کاروباری عێراقدا دەترسن پێیان وایە تەدەخولی راستەوخۆی سیاسی، دارایی وئەمنیان لە عیراقدا هەیە وکاریگەریان لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەکان دادەنێن”.