بەرایی

هێنری كسینجەر لەو رۆژانەی رابردوودا بە تایمزی گوتبوو كێشەی گەورە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ئاسیاوە تووشی ئەورووپا و ئەمریكا دەبن. هەرچەند زۆر لەسەر ئەو قسەیە نەڕۆیشتبوو، بەڵام هەرچی بێ، خەریكە جارێكی دیكە ململانێی هێزەكان لێرە گوڕتر دەبن و، جموجۆڵێكی سیاسی و ئەمنی گرنگ لە ناوچەكەدا هەیە كە پێدەچێت، تەونی ئەو هاوپەیمانی و ركابەرییە تازانە بچنێت كە چەند ساڵێكە لێرە و لەوێ كاریان لەسەر دەكرێت. ئەم دۆخە تازەیە چۆنە و بە چ لەونێك كاریگەری لەسەر كوردستان دادەنێت؟

بێشك كۆبوونەوەی ناتۆ لە كۆتاییەكانی ئەم مانگە، سەردانە چاوەڕوانكراوەكەی بایدن بۆ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە مانگی داهاتوو، هەروەها چارەنووسی دانوستاندنە ئەتۆمییەكەی تاران، سی رووداوی گرنگن كە دەشێ بە وردی لێیان بڕوانین تا سەرەداوی گرنگمان پێبدەن لەسەر ئەو گۆڕانەی كە لە ناوچەكەدا هەیە.

سێ كۆبوونەوەی گرنگ

سەرانی ناتۆ لە 29-30 ئەم مانگە لە مەدریدی پایتەختی ئیسپانیا كۆدەبنەوە[1] كە بڕیارە تێیدا دوورنیگای دە ساڵەی ئەو هاوپەیمانییە سەربازییە پەسند بكرێت. رایەدارانی ناتۆ رایانگەیاندووە كە دوای كۆنسپێپتی 2010ی ئەوان، چەند پێشهاتێكی دیكەی وەك شەڕی رووسیا – ئۆكراینا، دەركەوتنی داعش لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ركابەرییە ستراتیژییەكان دەركەوتوون و، لەبەر ئەوەش پێویست بە كۆنسێپتێكی تازە هەیە. هەڵبەت لە دە ساڵی رابردوودا، هاوپەیمانیی ناتۆ دیمەنی هاوپەیمانییەكی تەواو یەكانگیری پیشاننەداوە. هەر لە گرژییەكانی توركیا و باقی هاوپەیمانەكانەوە بگرە، هەتا ناكۆكیی ئیدارەی ترەمپ و وڵاتانی دیكە لەسەر تەرخانكردنی 2%ی GDP ی وڵاتان بۆ خەرجییەكانی ناتۆ، چەندین مژاری ناكۆكی هەبوون كە تاوەکو ئیستاش هەندێكیان ماون و، لەگەڵ بابەتی دیكەی وەك فراوانكردنی ئەو هاوپەیمانییە مشتومڕیان لەسەرە. بێگومان لە كاتێكدا رووسیا وەك مۆتەكەیەك لە ئەورووپا راست بووەتەوە، ناكۆكییەكانی ئەندامانی ناتۆ كەمترە لە جاران و ئەگەر، ئەو هاوپەیمانییە بتوانێت یەكانگیرییەكی زیاتر دەستەبەر بكات، بێشك وەك گرنگترین هاوپەیمانیی سەربازی لە جیهان، دەتوانیت كاریگەرییەكی زیاتر لەسەررووداوەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستیش دابنێت.

ئەگەر سەرانی ناتۆ و توركیا لەسەر كێشەكانیان بسازێن، ئەوسا توركیا دەتوانێت پاڵپشتییەكی زیاتربۆ سیاسەتەكانی خۆی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەستەبەر بكات. ئەمەش دەتوانێت لەنزیكترین مەودا، بە هەندێك رووداوی پەیوەست بە كورد لە رۆژئاوا و هەرێمی كوردستان تەرجەمە بێتەوە. بە ئەرگەی زۆر ئەو ئۆپەراسیۆنە چاوەڕوانكراوەی كە توركیا گوتبووی لە رۆژئاوا دەیكات، بەشێكی گرێدراوی ئەو كۆبوونەوەیەی ناتۆ دەبێت. ئەمە بۆ بەشێك لە وڵاتانی ناتۆ كە لەشەڕی دژی داعش وەك هاوپەیمانێكی محەلی تەماشای كورد دەكەن دۆخێكی ئاسان نییە و دیار چۆن دەرچەیەك بۆ خواستی توركیا و پرسی كوردان دەدۆزنەوە. ئەویش بە تایبەت دوای ئەوەی كە توركیا لەدوای شەڕی ئۆكراینا و توندبوونەوەی ركابەرییەكانی ئێران – ئیسرائیل بایەخێكی زیاتری پەیداكردووە.

رووداوێكی دیكەی گرنگ، سەردانە چاوەڕوانكراوەكەی جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكایە بۆ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ئەمەش دوای سەردانێكی سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی رووسیا دێت كە لە رۆژانی رابردوودا بۆ ناوچەكە كردبووی. بێجگە لەوە، بایدن بەشداری لە كۆبوونەوەیەكی هاوپەیمانیی چوارقۆڵیی I2U2 دەكات كە ئۆكتۆبەری ساڵی 2021 لە نیوان ئەمریكا- هێندستان، ئیسرائیل- ئیمارات دامەزراوە و لە ئاسایشی خۆراكەوە بگرە هەتا بەرگری گەلێك مژاری هاوبەشیان هەیە. ئەم سەردانە بایەخی ناوچەكە بۆ ئەمریكا لە ململانێی هێزە گەورەكانی وەك چین و رووسیا  پیشاندەدات، بەڵام دەتوانێ قەلەمبازێكیش لەو پەیمانە تازەیەی نێوان عەرەب – ئیسرائیل دروستبكات كە لە سەردەمی ترەمپەوە كاری لەسەر دەكرێت. ئەگەر وەكوو سەرۆكوەزیرانی ئێسرائیل داوای كردووە، ئەمریكا سەرپەرشتی هاوپەیمانییەكی ئەمنی وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل بكات، ئەمە واتای هاتنی زیاتری چەكی ئەمریكی و لەوانەشە دانانی سیستەمی بەرگری كڵاوەی ئاسنینی ئیسرائیلی لە هەندێك وڵاتی كەنداو بێت. ریاز لە ساڵی 2021دا 8 سیستەمی بەرگری موشەكی پەتریۆتی لە ئەمریكا كڕیوە[2] تا خۆی لەبەرامبەر هێرشە موشەكییەكانی حوسییەكان بپارێزێت، بەڵام هێشتا پێویستی بە زیاترە. لە شەڕی 2021ی ئیسرائیل – فەلەستیندا، 4300 موشەك گیراونەتە ئیسرائیل كە680دانەیان لە غەزە كەوتووەتە خوارەوە و، 90%ی باقی موشەكەكانیش بە سیستەمی بەرگری كڵاوەی ئاسنین خراوەنەتە خوارەوە.[3] ئەمەش وایكردووە كە توانای ئەو سیستەمە بۆ بەرنگاربوونەوەی موشەكە كورتمەودا و مامناوەندییەكان دەركەوێت و دەشێ ئەم بابەتەش بۆ وڵاتانی كەنداو جێی سەرنج بێت كە مەترسی هێرشی موشەكی و درۆنییان لەسەرە.

لەكاتێكدا ئەمریكا لە كێبڕكێیەكی هێزداریدایە لەگەڵ چین و رووسیا و، مۆسكۆش لە ئەورووپا قیت بووەتەوە، كۆبوونەوەی ناتۆ، سەردانەكەی بایدن و كۆبوونەوەی I2U2 لە ئامادەكردنی چەمبەرێكی ئەمنی- سیاسی دەچێت كە لە ئۆقیانوسی ئەتلەتنیكەوە بە دەریای مەدەیتەرانەدا بەرەو دەریای سوور و خەلیج – دەریای عەرەب و ئۆقیانوسی هیندی شۆڕ دەبێتەوە. ئەمە هێشتا هاوپەیمانییەكی تۆكمە و یەكانگیری سەرتاسەری نییە، بەڵام ئەمریكا داشەكەی دەسووڕێنێت. ئەگەر تەماشای رووداوەكانی ساڵی رابردووی ئەو ناوچانە بكەیت كە دەكەونە لێوارەكانی ئەتلەتنتیك، مەدەیتەرانە-دەریای سوور، دەریای عەرەب- ئۆقیانوسی هیندی، دیمەنێكی سەرەتایی جەمسەربەندییەكە دەردەكەوێت.

هەر لە ملی باكووری ئەتلەنتیك و لە دەریای مەدیتەرانە و دەریای سپییەوە بگرە، ناكۆكییەكانی وڵاتانی ئەوێ بە بەراورد بە چەند ساڵی رابردوو كەمتر بوونەتەوە. لە ناكۆكییەكانی ئەوروپا و ئەمریكا لەسەر خەرجییەكانی ناتۆ هەتا كێشەكانی فەرەنساو توركیا، توركیا و یۆنان،  توركیا و میسر و كێشەكانی لیبیا كەمبوونەوەیەك هەیە. پەیوەندییەكانی ئەنكەرە و تەلئەبیب خەریكی گیانێكی تازە دەگرنەوە، سعودیە و توركیا، توركیا وئیمارات كەین و بەینی تازەیان پەیدا كردووە و بێشك ئاشتی عەرەب- ئیسرائیلیش قۆناخیكی زیاتری بڕیوە. میسر و ئیمارات و ئوردن و عێراقیش( هەڵبەت مەبەستم حكومەتی رەسمی عێراقە) لێك نزیك بوونەتەوە.

هەوڵێك بۆ بەرقەراركردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ سوریا و سەقامگیری زیاتر لە عێراق هەیە، هەر دەڵێی خواستێك هەیە تا بەشێك لەو وڵاتانەی كە دەكەونە چمكی سەرەتایی ئەتلەنتیك- مەدەیتەرانە- دەریای سوور- ئۆقیانوسی هیندی پێكەوە تەباتر بن. هەرچی لەو وڵاتانەش دوور دەكەوێتەوە هێزی ركابەری وەك ئێران، رووسیا و چین هەن كە بێشك ئەوانیش بە بەراورد بە ساڵانی رابردوو نزیكبوونەوەی زیاتریان لێك هەیە.

ركابەریی چەك و ئەگەری شەڕ

هێشتا چارەنووسی دانوستاندنە ئەتۆمییەكەی تاران دیار نییە. بەڵام نیگەرانییەكان لەوەی كە ئێران ماوەیەكی كەمتری ماوە بۆ ئەوەی ببێتە هێزێكی ئەتۆمی زیادیان كردووە. ئەمە بێجگە لەوەی كە ئێران بەردەوام توانای موشەكی و درۆنی خۆی پێشخستووە. ئەم بەهێزبوونەوەی ئیران لەڕووی چەكەمەنییەوە ئەگەری شكڵگرتنەوەی هاوپەیمانییە ناوچەییەكانیش زیاتر دەكات. ئەمە بێجگە لەوەی كە ململانێی ئێران و ئیسرائیلی بردۆتە قۆناخێكی تازە كە ماتەوزەی كاریگەری دانانی لەسەر تەواوی ناوچەكە هەیە. میشڵ واڵاس[4] پێیوایە لەنێوان 1816-1965دا كێبڕكێی چەكەمەنی، لە28 ململانیی هێزە گەورەكاندا، 23دانەیانی بۆ شەڕ گۆڕیوە. ئەگەر قسەكەی واڵاس سەبارەت بە نمونەی ئیسرائیل و ئێرانیش هێشتا بە تەواوی نەهاتبێتە دی، ئەوا لانیكەم ئەو كێبڕكێی چەكەمەنییەی بەینی ئێران و ئیسرائیل، خەریكە دوو شت دەگۆڕێت: یەكیان ئاستی گرژییەكانی هەردوولایە و ئەوی دیكەشیان هاوپەیمانییەكانە!

ئەگەری وەرگۆڕانی “ركابەرییە پایەدارەكەی” هەردوولا بۆ شەڕ، یان تەشەنەكردنی زیاتری شەڕی سێبەری نێوانیان -كە لانیكەم تاوەکو ئێستا، پریشكی ئاگرەكەی لە هەولێرەوە بگرە هەتا ئیستەنبول، گەلی شوێنی جیای گرتووەتەوە- لە ئارادایە! لە ساڵی 2007وە  تاوەکو ئێستا لانیكەم 8 كەسایەتی گرنگی بەرنامەی ئەتۆمی و سوپای پاسدارانی ئێران لەناو خاكی ئەو وڵاتە كراونەتە ئامانج، كە دوایین دانەیان ئەفسەریكی باڵای سوپای پاسداران بوو بە ناوی حەسەن سەیاد خودایی. لەو چەند مانگەی رابردوودا زیاتر لە 6 كەسی سوپایی لە نیو ئێران كوژراون. ئەمە بێجگە لەوەی كە چەندین جار بنكە و بارەگا ئەتۆمییەكانی وەك پارچین یان ناوەندی درۆنی، كراونەتە ئامانج و ئێرانیش چەندجارێك رایگەیاندووە كە لە هەرێمی كوردستان “بارەگای ئیسرائیلی” كردۆتە ئامانج! هەڵبەت هەرێمی كوردستان  ئەوەی رەتكردۆتەوەو حكومەتی عێراقیش بەو قسانەی ئێران قایل نەبووە. بڕیاربوو لەم مانگەدا وەزیری دەرەوەی ئێران سەردانی توركیا بكات بەڵام ئەوە كتوپڕهەڵوەشێندرایەوەو دوابەدوای ئەوەش، راگەێیندراوێكی ئیسرائیل هات كە تێیدا سوپاسی دەزگای هەواڵگری توركیای كردبوو كە پلانێكی هێرشی بۆسەرهاوڵاتیانی ئیسرائیلی لە ئیستانبوڵ پووچەڵ كردۆتەوە.

چی روودەدات؟ ئایا توركیا خەریكە خۆی یەكلا دەكاتەوە؟ دەبێ چاوەڕی بین بۆ رۆژانی داهاتوو بەڵام ئەوەش گرنگە بزانین، كە یەكێك لەو ئەرگیومێنتانەی هەندێك لە شارەزایانی توركیا بۆ رەوایی پێدان بە دەستوەردانی زیاتر لە سووریا دەیدەنە پێش،[5] بێجگە لە پەكەكە ئەوەیە كە دوای شەڕی ئۆكراینا و كشانەوەی رووسیا لە هەندێك ناوچەی رۆژئاوای فرات لە سوریا، بەرە بەرە ئێران و هاوپەیمانەكانی ئەو شوینانەیان پڕكردۆتەوە.” حیزبوڵڵا لە رۆژهەڵاتی حمس و پالمیرا، كەتائیبی ئەبولفەزلی عەباس لە رۆژئاوای فرات و مەیادین، فاتمیونیش ئامادەیی خۆیان لە باشووری رەقە و حەلەب زیاتر كردووە.” لە سەرەتاكانی ئەم مانگەشەدا، مەولود چاوشئوغڵو لە سەردانەكەیدا بۆ ئیسرائیل گوتبووی، ئەگەری زیادبوونی نفوزی ئیران لە سوریا هەڕەشەیە بۆ هەردوو وڵات( ئیسرائیل).[6] كاتێ ئەمانەش لە پێشچاو دەگرین ئەوسا ئاسانتر دەتوانین لەوە تێبگەین كە بۆچی هەندێك لە میدیاكانی نزیك لە كاربەدەستانی ئێران، لەم رۆژانەی دواییدا توركیا بە خەنجەرلێدانی پشتەوە لە ئێران تۆمەتبار دەكەن[7] و، بەشیك لە گرووپە شیعییەكانیش لە عێراق هاوشێوەی كۆبوونەوەكەی پەرلەمان لە دژی مانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق لە 2020، داوای كۆبوونەوەیەك سەبارەت بە هێرشەكانی توركیا دەكەن و تۆنی رەخنەكانیان لە ئەنكەرە بەرزتر كردۆتەوە!

كۆتایی

دەنگی پێی گۆڕانكارییەك دێت. هاوپەیمانییەكان خەریكە سەر لە نوێ شكڵ دەگرنەوە. وڵاتان لە ركابەرییەكی گرنگی چەكەمەنیدان و ئەو دوو فاكتەرەش پێكەوە، ئەگەر رێگا بۆ شەڕیش خۆش نەكەن، ئەوا لانیكەم لە ماوەی كورتخایەندا هەتا ئەو كاتەی باڵانسێكی هێز دادەمەزرێت، رێگا بۆ ئاڵۆزی و گرژییەكی زیاتر دەكەنەوە. ئەمە كاریگەری لەسەر عێراق، پێگەی هەرێمی كوردستان و رۆژئاوای كوردستانیش دادەنێت.

بە ئەگەری زۆر، ناسەقامگیری سیاسی لە عێراق بەردەوام دەبێت. لە لایەك خواست بۆ سازش و لەلایەك گوشاری ئێران و گرووپە شیعییەكان لەسەر هەرێمی كوردستان زیاتر دەبن. بێشك هەم لە عیراق و هەم لە ئاستی ناوچەكەش پێویستی ئێران و گرووپە شیعییەكان بە هەولێر زیاترە لە جاران. وەك چۆن ئەو بایەخە توركیا و وڵاتانی دیكەش زیاتر دەبێت. بۆیە یان دەبێ رێگایەكی سازشی لەگەڵ بدۆزنەوە یان گوشاری زیاتری دەخەنە سەر.

لەوانەیە ئۆپەراسیۆنی چاوەڕوانكراوی توركیاش لە رۆژئاوا، گرێداروی كۆبوونەوەی ناتۆ و پەیوەندییەكانی ئەنكەرە- ئیسرائیل و بەجۆرێكی دیكەش پەیوەندییەكانی ئەنكەرە لەگەڵ خەلیج بێت. وادیارە نەك تەنیا هاوینێكی گەرم بەڵكوو رۆژەڤێكی گەرمیشمان لە پێش دەبێت.

[1] -https://www.nato.int/cps/en/natohq/news_196144.htm

[2] – https://www.sipri.org/sites/default/files/2022-06/yb22_summary_en_v2.pdf

[3] -https://www.bbc.com/news/world-middle-east-57404516

[4] – Michael D. Wallace, Arms Races and Escalation: Some New Evidence The Journal of Conflict Resolution

Vol. 23, No. 1 (Mar., 1979), pp. 3-16

[5] -https://fikirturu.com/jeo-strateji/suriyeye-olasi-operasyon-bolgede-yeni-dengeler-abd-rusya-iran-pyd-neyin-pesinde/

[6] -https://www.aa.com.tr/tr/analiz/turkiye-israil-normallesmesinde-yeni-asama-cavusoglu-nun-ziyareti/2603746

[7] – http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/2012645/%DA%86%D8%B1%D8%A7-%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%88%D8%BA%D8%A7%D9%86-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B6-%D9%88-%D8%AA%D9%84-%D8%A2%D9%88%DB%8C%D9%88-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D9%87-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%B1%D8%AC%DB%8C%D8%AD-%D8%AF%D8%A7%D8%AF-