لەكاتێكدا كە سەرجەم خزمەتگوزارییەكان لە عێراق لە پاشەكشەدان و ئاماژەكانی هەژاری زیاتر دەبن، دامەزراوە فەرمییەكانی دەوڵەت بۆمبێكی گەورەیان تەقاندەوە؛ بڕی 3.7 ترلیۆن دیناری پارەی بارمتەی باج و گومرگ لەلایەن پێنج كۆمپانیای خەیاڵییەوە براوە كە بەهاكەی بە دراوی قورس دەگاتە نزیكەی 2.5 ملیار دۆلار!

ئەو پارەیەی كە براوە، سپاردەی کۆمپانیا بازرگانی و نەوتییەكانە كە بەگوێرەی یاسا، بڕی 5%ی هەموو گرێبەستێك لە هەژمارێكی بانکی رافیدەین دادەنێن تائەوکاتەی پاکتاوی باج و سزاكانی سەریان دەكەن، ئەگەرنا دەست بەسەر ئەو سپاردانەیاندا دەگیرێت. بەم پێیەش، پارەكە بەشێكە لە سامانی گشتی و لە بری باج و رسومات و پێبژاردنی وەبەرهێنەرانە. بردنی ئەم پارەیەش لە گفتوگۆ پەرلەمانییەكان و هەواڵە میدیاییەكاندا ناونراوە "دزی سەدە"، شێوازی راكێشانەكەشی لە رێگەی 247 چەكی بانكی و لە نێوان ئەیلولی 2021 و ئابی 2022 دا بووە كە وڵات سەرقاڵی هەڵبژاردن و مشتومڕی ئەنجامەكانی بوو.

 رێوشوێنەكانی راكێشانی ئەم پارە قەبەیە، ئەوە دەردەخات كە ئەمە تەنیا كاری ئەو پێنج كۆمپانیا هەواییە نییە كە پاساویان بۆ راكێشانی پارەكە دۆزیوەتەوە، بەڵكو كاری تۆڕێكی بەرپرس و دەڵاڵ و هەندێك رێوشوێنی دیكەی ئاسانكەرە كە لە لیژنەی دارایی پەرلەمانەوە دەستیپێكردووە تا گەیشتووەتە دەزگا باڵاكانی حكومەت و ئەم پارە بردنە مۆڵەی لێ كەوتووەتەوە. لەم میانەیەشدا گومانەكان لە دەورووبەری 16 بەرپرسی پەرلەمانی و حكومی دەسوڕێنەوە كە بەجۆرێك لە جۆرەكان ئاسانكارییان بۆ ئەم پارەبردنە كردووە و لە ئێستاشدا، لەبارەی چۆنییەتی ئاودیوكردن یان خەرجكردنی، لێكدانەوە و گریمانەی جۆراوجۆر هەیە.

كەیسەكە كە ئێستا جێگەی بایەخدانی ناوخۆیی و دەرەكیشە، نوێترین دەرەنجام و لێكەوتەی ئەو سیستمە دارایی و چاودێرییە هیلاك و بێسەروبەرەیە كە لە دەوڵەتی عێراقی پێ بەڕێوەدەبرێت دەكرێت و تەنانەت توانای پاكتاوكردنی بودجەی زۆربەی ساڵەكانیشی نییە (الحسابات الختامیة)، ئەمەش رێگە خۆش دەكات بۆ ئەوەی دەزگاكانی جێبەجێكردن چۆنیان بوێت پاساوی خەرجكردن بۆ پارە خەمڵێنراو و تەرخانكراوەكان بدۆزنەوە. لەم میانەیەشدا حەیدەر عەبادی كە زۆر بانگەشەی دەستپاكی و گێڕانەوەی سامانی گشتی بۆ خەزێنەی دەوڵەت دەكات، لە سەردەمی خۆیدا (2014_2018)، تا ئێستا تەنیا حساباتی كۆتایی و پاكتاوی خەرجییەكانی بودجەی ساڵی 2015ی بەتەواوی كردووە و تازە بە تازە، وردبینی لە ژمێرەی 2016ش دەكرێت، ئەویش بە گوێرەی لێدوانی دیوانی چاودێری دارایی! شتێكی روونیشە كە لە هەر وڵات و جێگەیەكدا ژمێرەی كۆتایی نەبوو، ئەوە مانایەكی ئەوتۆ بۆ خەمڵاندنەكانی بودجە نامێنێتەوە. ئەگەریش بگەڕێیتەوە بۆ سەردەمی مالیكی كە ساڵانی تەخشان و پەخشانكردنی بودجە 100 ملیار دۆلارییەكان بوون، ئەوە چیرۆكەكانی بەهەدەردان و گەندەڵی كۆتاییان نایێت و جگە لەو پارانەی بۆ مووچەی كاش رۆیشتوون، سەرجەم خەرجییەكانی دیكە قسە و راپۆرتیان لەسەرە و هەندێك پارەی تەرخانكراو بۆ نەخۆشخانە و دەزگا خزمەتگوزارییەكان هیچ شوێنەوارێكیان نییە، هەندێ پرۆژەش كە بەردی بناغەیان دانراوە، نە پرۆژەكە و نە پارەكەشیان  هیچی دیار نین!

لە دۆسییەی دیارنەمانی دوو ملیار و نیوەكەی باجدا زانیاری هێندە سەیر هەن كە لەگەڵ پرەنسیپی دەوڵەتداریدا نایەنەوە و پێچەوانەی هەموو لۆژیكێكن، ئەویش لە كاتێكدا كە مێژووی دیوانی چاودێری دارایی عێراق بۆ ساڵی 1927 دەگەڕێتەوە. بۆ نمونە گەنجێك كە تەمەنی 21 ساڵە، كۆمپانیایەكی بە سەرمایەی ملیۆنێك دیناری عێراقی (تەنها 750 دۆلار) دامەزراندووە بەناوی (ریاح بغداد) ، كەچی بڕی 624 ملیار دینار (500 ملیۆن دۆلار) ی  لە پارەی باج راكێشاوە!

لە پاش دەنگدانەوەی دۆسیەكە، دادگا بانگهێشتی بەرێوەبەری گشتی باجی كردووە، هەروەها فەرمانی گرتنیشی بۆ خاوەنی هەر پێنج كۆمپانیاكە دەركردووە، بەڵام لەبەر ئەوەی گومان دەكرێت ئەمانە روخساری لایەنی زۆر قووڵ و دەسەڵاتدار بن و، تەنیا رووكاری پرۆسەكە بن، هیچ هیوایەك بە ئەنجامی لێپیچینەوەكە نییە. بەتایبەت ریشەی ئاسانكاری بۆ بردنی ئەم پارەیە لە خولی پێشووی پەرلەمانەوە دەست پێ دەكات و گومان لێكراوەكانیش، بەسەر لیژنەی دارایی پەرلەمان و جومگەكانی حكومەت و وەزارەتی دارایی و دەستەی  گشتی باجدا دابەش دەبن.

ئاشكرابوونی ئەم گەندەڵییە گەورەیە لە كاتێكدایە كە هەندێك پەرلەمانتاری چالاك نایشارنەوە، دەڵاڵ هەن لە پەرلەمانی عێراق كە بەرامبەر چەند ملیۆن دۆلارێك بڕگەی یاسایی لە پەرلەماندا لەڕێگەی لیژنەی داراییەوە لەبەرژەوەندی خاوەن بەرتیلەكە تێدەپەڕێنن. هەروەها لیژنەكانی چاودێری باسیان لەوە كردووە 37 پۆستی وەزیفی و 17 لیژنەی حكومی و پەرلەمانی زۆرترین خواستیان لەسەرە لە بەغدا، چونكە دەرفەتیان هەیە گەندەڵی تێپەڕێنن یان چاوپۆشی لێبكەن. هیچ یاسایەكی تایبەتیش نییە كاری ئەم جومگە هەستیارانە رێك بخات، هەندێكیش پێیانوایە ئەگەر یاسای تایبەتیش هەبن زۆر لە بارودۆخەكە ناگۆڕێت چونكە نزیكترین نمونە لە عێراقەوە كە لوبنانە دەورووبەری 300 یاسای جۆراوجۆری چاودێری و بەدواداچوونی هەیە كەچی دەرەنجامەكەی بە مایەپووچی و داڕمانی باری ئابووری كۆتایی هات، ئەویش بەهۆی سستی و خراپیی دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە.

چیرۆكی پارە بردنەكەی باج، راستییەك ئاشكرا دەكات كە دەشێت كۆتایی عێراق بەهۆی گەندەڵییەوە بێت. لەو میانەیەشدا دەزگای ئاسایشی نیشتمانی عێراق پێیوایە لە ئێستادا ئەو هەڕەشانەی ڕووبەڕووی عێراق بوونەتەوە بە پلەی یەكەم چوار شتن كە بریتین لە؛ تیرۆر، مادەی هۆشبەر، گۆڕانی كەش و هەوا، گەندەڵی و خستنەلای سامانی گشتی. مەترسی هەڕەشەی چوارەمیش كە گەندەڵییە لەوەدایە كە رێگر و كێشەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی لێكەوتەی سێ مەترسییەكەی دیكە، كە پێویستیان بە تەرخانكردنی بودجە هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەیان. ئەگەریش بەهەدەردان و گەندەڵی بەم جۆرەی ئێستا بەردەوام بێت، ئەوا رەنگە ببێتە هۆكاری سەرەكی كۆتاییهاتنی دەوڵەت بە مانا راستەقینەكەی و لە بری ئەوە قەوارەیەكی شێواوی وەك دەوڵەتانی شكستخواردوو بەجێ بمێنێت و زەقترین نیشانەی ئەم پێشهاتەش، دۆخی ئێستایە كە سەرباری گرانبوونی نرخی نەوت، عێراق ساڵی 2022ی بە بێ یاسای بودجە بەڕێ كرد، لەو یاسا ناكاوە داراییەشی دەریكرد بە ئاگاداری پەرلەمان بڕی 70 ملیار دیناری بۆ نۆژەنكردنەوەی ئۆفیسە سەربازی و حكومییەكان رۆشتووە لە كاتێكدا یاساكە ناوی "پاڵپشتی كتوپڕی ئاسایشی خۆراكە"!