Economic

دامەزراوەی فریزەری کەنەدی و دامەزراوەی کەیتۆ ئەمریکی 25مین راپۆرتی ساڵانەیان لەبارەی ئازادی ئابووری لە جیهان بڵاوکردەوە، کە تێدا هەڵسەنگاندن بۆ رەوشی ئازادی ئابووری 165 دەوڵەت و ئیدارەی سەربەخۆ کردووە، لەنیویانندا چاپتەرێکی تایبەت کراوە بە ئازادی ئابووری لە هەرێمی کوردستانی عێراق و بە ناونیشانی (رەوشی دامەزراوەکان بۆ ئازادی ئابووری لە هەرێمی کوردستانی عێراق ) بڵاوکردووەتەوە. بەپێی پێڕستەکەی EFW هەرێمی کوردستان 5.15 نمرەی وەرگرتووە، لە راپۆرتەکەدا هەڵسەنگاندنی بۆ پێنج بەشی سەرەکی کردووە، قەبارەی حکومەت، سیستمی یاسایی و مافی موڵکداری، پارە، ئازادی بازرگانی نێودەوڵەتی و رێساکان.

ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو وێبینارێكی بە ناونیشانی (بازاڕی وزە و داهاتووی گازی سرووشتی هەرێمی کوردستان) بە بەشداریی د.کاروڵ نەخیل – بەڕێوەبەری گشتی جێبەجێکاری کریستاڵ ئینرجی، رۆبن میلس – سەرۆکی دامەزراوەی قەمەر ئینرجی، محەممەد حسین – شرۆڤەكاری ئابووری لە تۆڕی ئابووریناسانی عێراق، د. سارا ڤاخشووری – شارەزا و ستراتیژیستی ئاسایشی وزە و سەرۆکی SVB وزەی نێودەوڵەتی، ئەندریاس شرۆیدەر – سەرۆکی بەشی شیکاری وزە لە ICISو مەحموود بابان – مۆدیرەیتەر و لێکۆڵینڤان لە ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو بەڕێوەبرد.

وڵاتانی وەک عێراق و هاوشیوەکانیان بۆ دێتنی ئامانجەکانی کەشوهەوا و پێویستیان بەپشتیوانی نێودەوڵەتی هەیە

له‌ڕووی موڵه‌تدان، وه‌به‌رهێنان و كڕین و فرۆشتنه‌وه،‌ كه‌رتی خانووبەرە ناڕوونی و ئاڵۆزییەکی پێوەدیارە کە بووەتەهۆی جیاوازی گەورە لەنیو شارەکان و لەکاری ئەو کەسانەی لەم كه‌رته‌دا کار دەکەن. لێرەدا هه‌ڵوه‌سته‌ له‌سه‌ر جیاوازییەکانی نێوان هەر سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان بۆ خانووبەرە لە شێوازی کڕین و فرۆشتن له‌ شوقه‌ و خانوو و ڤیلا نوێیه‌كان دەكرێت و، لێكه‌وته‌كانی تێكه‌ڵیی کاری وەبەرهێنەر و خاوەن کۆمپانیا و نووسینگەکانی خانووبەرە (ده‌ڵاڵی خانووبه‌ر) و جیاوازی موڵەتدان بە پرۆژەکانی نیشته‌جبوون ده‌خرێنه‌ڕوو.

گۆڕانکاری گەورە بەسەر شوێنە بازرگانییەکاندا و ئەو ناوچانەی بە بازاڕ و دوکان و شوێنی ئاڵۆگوڕی بازرگانی دادەنرێت لە هەرێمی کوردستان هاتووە، ئەویش بەهۆی دروستبوونی پرۆژەکانی نیشتەجێبوونەوە، ئەگەر لە کۆندا لە دیزاینی شارەکاندا شوێنی بازاڕ لە سەنتەری شارەکان دانرابێت، ئەوا ئەمڕۆ شەقامە سەرەکییەکانی هاتووچۆ و، تەنانەت نیو خودی پرۆژەکان بەهۆی بوونی دووکان بە بازاڕ و شوێنی بازرگانی دادەنرێت. ئێستا لەنیو پرۆژەکانی نیشتەجێبوون نرخی یەک مەتر دووجا لە شەقامێکی سەرەکیدا کە دووکان و باڵەخانەی بازرگانی تێدایە نەک دوو هێندە و سێ هێندەی شوێنەکانی دیکەیە، بگرە لە پرۆژەکانی نیشتەجێبوون ئەو خانووانەشی دەکەونە سەر شەقامە سەرەکییەکان یاخود دەتوانرێت ئۆفیسی بازرگانی لێبکرێتەوە بۆ کۆمپانیا بەکاربهێنرێت نرخەکانیان ئەگەر دوو هێندەی هەمان رووبەری خانووی ناو پرۆژەکە نەبێت ئەوا ئەوەندە نیویەکی دەکات، لێرەدا و لە بەشی دەیەمی ئەم زنجیرە هەڵسەنگاندنەدا هەڵوەستە لەسەر رۆڵی پرۆژەکانی نێشتەجێبوون لە درووستبوونی شوێنە بازرگانییەکاندا (دوکان، بازاڕ و شەقامی بازرگانی)، دۆزراوەکانی نرخی شوێنە بازرگانییەکان لە شەقامە جیاوازەکانی پارێزگاکان و لێکەوتە باش و خراپەکانی ئەم تێکەڵاوییە دەکەین.

پرۆژەکانی خانووبەرە (خانوو، شوقە و ڤیلا)، کە بە گوند و سیتی و تاوەرە جیاوازەکانیدا دەناسرێتەوە، یەکێک لە جیاوازییە بنەڕەتییەکان دابینکردن و هەبوونی خزمەتگوزارییەکانی وەک ئاو، کارەبا، رێگاوبان و پاکوخاوێنییە لەنێو پرۆژەکاندا. لە بەشی دووەمی ئەم زنجیرە دوانزە بەشییەدا هەڵسەنگاندن بۆ ئەو خزمەتگوزارییانە وهۆکاری جیاوازییەکان و ئەو پرسیارەی بۆچی حکومەت بەڕێوەی نابات دەکەین! لەکاتێکدا سەرچاوەی دابینکردنی ئەم پێداویستیانە هی دەوڵەت نەبێت، ئەوا موڵکی تاکەکەس نییە؟ خاڵێکی دیکەش ئەوەیە، بۆچی جیاوازی لە خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکاندا لەنێوان گوندە کۆن و گوندە نوێیەکاندا، گەڕەکە کۆن و نوێیەکاندا بەم شێوەیە بێت، لەکاتێکدا لە تەنیشت یەک و لەنیو یەک شاردایە؟

لەم قۆناخە و لەساڵانی داهاتوودا، بەڕێوەبردنی وەبەرهێنانی خانووبەرە، و کاری بازرگانی کەرتی خانووبەرە بەهۆی تەکنەلۆژیا و ژێری دەستکردەوە گۆڕانێکی بێ وێنەی تێدا روودەدات. ئێستا تەکنەلۆژیا بۆ بەڕێوەبردنی ئەم کەرتە لە جیهاندا و لەلایەن گەورە کۆمپانیاکانی بواری خانووبەرە پێناوەتە قۆناخی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا و ژیری دەستکردەوە، ئەویش بەئامانجی زانین و ئاراستەکردنی سەرمایەکانیان لەم کەرتەدا، شۆڕشی پیشەسازی چوارەمیش بە تەحەداکردنی گۆڕینی ئاراستەی ئابووری بازاڕە باوەکان بۆ بازاڕی ئۆنلاین، کۆتایی بە قۆناخێکی ئابووری شەقام هێنا، لەوانەش ژیری دەستکرد گوڕانکاری گەورەتر بهێنێتە ئاراوە. هەرچەندە لەکەرتی خانووبەرەدا گۆڕانکارییە ژینگەییەکان، کۆمەڵایەتییەکان و ئیدارەدانیشی گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە، بەڵام تەکنەلۆژیا وێنای داهاتووی دەکیشێت. هەربۆیەش لەم بەشەدا هەڵوەستە لەسەر دابینکردن و بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا لە وەبەرهێنانی کەرتی خانووبەرە و رۆڵی ژێری دەستکرد لە ئاراستەکردنی بازرگانی کەرتی خانووبەرە پەیوەست بە هەرێمی کوردستان دەکەین.

بەپێی یاسای وەبەرهێنان، پرۆژەکانی وەبەرهێنان و لەنێویاندا پرۆژەکانی نیشتەجێبوون بەناوی وەبەرهێن دەکرێن یاخود لەوانەشە بە موڵکیەت زەوی پرۆژەکە هێ وەبەرهێنەر خۆی بووبێت و موڵەتی لە وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار یان وەزارەتی ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن وەرگرتبێت. واتە لە هەردوو رەوشەکەدا خاوەن موڵک خاوەنی پرۆژەکەیە، هەرچەندە هەندێک لە پرۆژەکان دوای تەواوبوونیان وەکالەت کراوەتەوە و دەکرێت بەناوی کڕیارەوە.

لەم بەشەدا تیشک دەخەینەسەر دۆزراوە سەرەکییەکان و ئاماژەکانی نیو راپرسیی راپۆرتی بازاڕی خانووبەرە لە هەرێمی کوردستان کە لەچوارچێوەی لێکۆڵینەوەکەی ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو لەبارەی بازاڕی خانووبەرە ئەنجامدراوە. لەڕاستیدا چەندین دۆزراوەی سەرەکی بۆ کۆمپانیا و دامەزراوە حکومی و تایبەتەکان لەسەر کەرتی خانووبەرەی هەرێمی کوردستان و هەولێری پایتەخت تێدایە، بەڵام لێرەدا لەسەر دوو ئاست هەڵوەستەی لەسەر دەکەین، یەکەم: ئەو هۆکارانەی دەبنەهۆی گوڕانکارییەکان لە بازاڕی خانووبەرەدا و دووەم: ئاماژە سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی نیو راپرسییەکەیە کە لەوانەیە بەهۆی کەرتی خانووبەرە رووبدات.

خراپ بەڕێوەبردنی سامانی ئاو و گوڕانکارییەکانی کەشوهەوا دەبێتە مەترسیێکی جیددی و لە ئێستا و داهاتووشدا، لێکەوتەی گەورەی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیی دەبێت. هەر بۆیەش خراپی بەڕێوەبردنی ئاو لە گۆڕانی کەشوهەوا مەترسیدارتر دەبێت، چونکە دروستبوونی کەمئاوی، زۆرجار بەهۆی پشتگوێخستن و خراپی بەکارهێنانەوەیە[1].

لە بەشی سێیەمی زنجیرە هەڵسەنگاندنی كەرتی خانووبەرە، تیشک دەخەینەسەر یەکەکانی نیشتەجێبوون و کرێنیشینی لە هەرێمی کوردستان. باسی ئەزموونی سەنگافۆرە بۆ کەمکردنەوەی کرێنشینی دەكرێت و، بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەشدا دەگەڕێین كە بۆچی یەکەکانی نیشتەجێبوون کرێنشینییان لە هەرێمی کوردستان كەمنەكردۆتەوە.

شارسازیی یاخود بنیاتنانی شار کارێکی ئاسان نییە، چونکە کۆی پێکهینەرەکانی شار بەیەکەوە کار دەکەن، هەربۆیەش لەم قۆناخەدا و بۆ داهاتوو باس لە شارە بەردەوامەکانSustainable City دەکرێت، واتە ئەو شارانەی دەتوانن پشت بە وزەی بەردەوام ببەستن. هەربۆیەش لەم بەشەدا هەڵوەستە لەسەر گۆڕانکارییەکان لە بنیاتنانی شار، شارسازیی و رۆڵی کەرتی خانووبەرە لە بنیاتنانی شارە بەردەوامەکان بۆ هەرێمی کوردستان دەکەین و بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەدا دەگەڕێن، ئایا پرۆژە کۆن و نوێیەکانی خانووبەرە رەچاوی شارێکی بەردەوامیان تێدا کراوە یاخود نا؟ دواجاریش چی بکرێت؟

بازاڕی خانووبەرە یاخود نیشتەجێبوون گەورەترین بازاڕە لەرووی سەرمایە یاخود بەهاکەیەوە لەجیهاندا و ساڵ بە ساڵ روو لە بەرزبوونەوە بووە، بەشێوەیەک ئێستا بەهای خانووبەرە (نیشتەجێبوون) گەیشتووەتە 258 تریلۆن دۆلار لە جیهاندا، ئەمەش لەکاتێکدا ئەو پارەیەی لە بازاڕی خانووبەرەدا مامەڵەی پێوەدەکرێت لە 2020دا گەیشتووەتە 10.5 تریلۆن دۆلار و بەڕێژەی 9.3% بە بەراورد بەساڵی پێش خۆی زیادیکردووە[1]. هەروەها، بەپێی راپۆرتی نایت فراند لە 2021دا لەکۆی 56 وڵاتی جیهان لە 53 وڵاتیان بەڕێژەی جیاواز لە 59% بۆ 1.2% نرخی خانووبەرە بەرزبووەتەوە، کە تورکیا* بە 59% پێشەنگ بووە و قوبرس بە 1.2% دواهەمینە[2].

مانگ شوباتی ئەمساڵ نرخی خۆراک ئاستێکی نموونەیی لە بازاڕەکانی جیهان، عێراق و هەرێمی کوردستان تۆمارکرد و، بەڕێژەی 20.7 % بە بەرارد بە ساڵی رابردوو بەرزبووەوە[1]، کە ئەمەش خێراترین ئاستی بەرزبوونەوەی نرخی خۆراکە لەماوەی دەیەکانی رابردوودا. ئەمەش بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی سوتەمەنی و شەڕی رووسیا و ئۆکرایناوەیە، بەڵام ئەوەی لە هەرێمی کوردستان و عێراق روویداوە دوو هێندە و بگرە زیاتری ئەو رێژەیەشە کە لە بازاڕەکانی جیهان بۆ ماددە خۆراکییەکان تۆمارە كراوە، هەروەها نرخی خۆراک لە پارێزگایەکەوە بۆ پارێزگایەکی دیکەی هەرێمی کوردستان جیاوازە و لە هەرێمی کوردستان بە بەراورد بە بەغدا نرخەکان هەرزانترە، بۆچی؟ لێرەدا هەوڵدەدەین گۆڕانکارییەکانی نرخی ماددە خۆراکییەکان لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان، و عێراق بە بەراورد بە یەک مانگ، شەش مانگ و ساڵی رابردوو دەربخەین و، لەگەڵ نرخە جیهانییەکان بەراوردی بكەین و هۆکاری جیاوازی نرخەکانیش لە هەرێمی کوردستان و عێراق و جیهان بخەینەڕوو.

رۆژی 15ی شوبات، دادگای فیدراڵی عێراق لە دانیشتنێکدا بە فەرمی گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانی بەنادەستووری هەژمارکرد و داوای لە حکومەتی هەرێمی کوردستان کرد تەواوی ئەو بەرهەمە نەوتییەی لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان و ناوچەکانی دیکەوە دەردەهێنرێت رادەست بکات[1]. ئەمەش هاوکاتە لەگەڵ سەردانی سەرۆکی حکومەت بۆ قەتەر، لێرەدا دوو پرسیارە سەرهەڵدەدات، بۆجی بڕیاری دادگای فیدراڵی و بۆچی لەم کاتەدا؟

بەرزیی نرخی نەوت و مانەوەی لەسەروو 70 دۆلارەوە لە 2021، داهاتی نەوتی عێراقی گەیاندە سەرووی 76 ملیار دۆلار و لە داهاتی 2019ی نزیک کردەوە. ئەمەش نزیکەی 27 ملیار دۆلاری زیاترە لەوەی لە بودجەی 2021دا هاتووە. لێرەدا ئەوەی جێگەی سەرنجە، بەم داهاتە زۆرەوە جێگری سەرۆکوەزیران و وەزیری دارایی هۆشداری لە داڕمانی ئابووری عێراق دەدات و دەڵێت، ناتوانێت لە چەند ساڵی داهاتوودا مووچەی كارمەندان بدات[1]. لێرەدا و بەکورتی بڕی داهات و هەناردەی نەوت لەگەڵ کڕیارانی نەوتی عێراق و چاوەڕوانییەکان بۆ داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە 2022دا دەخرێتەڕوو.

لەكاتێكدا كە سەرجەم خزمەتگوزارییەكان لە عێراق لە پاشەكشەدان و ئاماژەكانی هەژاری زیاتر دەبن، دامەزراوە فەرمییەكانی دەوڵەت بۆمبێكی گەورەیان تەقاندەوە؛ بڕی 3.7 ترلیۆن دیناری پارەی بارمتەی باج و گومرگ لەلایەن پێنج كۆمپانیای خەیاڵییەوە براوە كە بەهاكەی بە دراوی قورس دەگاتە نزیكەی 2.5 ملیار دۆلار!

مانگی شوبات لە مانگەکانی دیکەی ساڵ کەمترە، بەڵام داهاتی نەوتی عیراق لەو مانگە بەرزترین ئاستی مانگانەی لەماوەی دەیەی رابردوودا تۆمارکرد و نزیکەی دوو هیندەی هەموو بودجەی 2022ی سووریا و کۆی بودجەی دەوڵەتێکی وەک سودان بووە.

رۆژی پێنجشەممە، 24ی ئادار 2022 وەزارەتی نەوتی عێراق نوسراوێکی چوارخاڵی بەناونیشانی “جێبەجێکردنی بڕیار” ئاراستەی حکومەتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان کردووە، کە داواکاریی دووبارە، مەترسیدار و دەرفەتداری لەسەر پیشەسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان تێدایە، بۆ نموونە داوا دووبارەکان بریتین لە رادەستکردنی کۆپییەکی گرێبەست و رێککەوتنە واژووکراوەکانی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان لە 2004وە، هەروەها ناردنی کۆپییەکی بەڵگەنامەکان و تۆمارەکانی داهاتی هەناردەکردنی نەوتی خاو و گاز لە ماوەی 15 رۆژدا. بەڵام داوا مەترسیدارەکان ئەمانەن: دروستکردنی کۆمپانیایەکی گشتی نەوت، کە سەرپشک بێت لە بەڕێوەبردنی هەموو کاروباری نەوت و گازی کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان، دامەزراندنی کۆمپانیای (KROC) لە هەولێر كە عێراق خاوەنی کۆمپانیاکە بێت و لەژێر چاودێری دارایی عێراقدا بێت! هەروەها دەرفەتی کردنەوەی هەژمارێکی بانکی لە بانکە جیهانییە باوەڕپێکراوەکان بۆ دانانی هەموو داهاتی فرۆشتنی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان لەو هەژمارە و دواتر لەبەر رۆشنایی دانەوەی تێچووەکان، بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە داهاتی نێو ئەو هەژمارە بدرێت، کە ئەمەش لەڕووی مادییەوە لە قازانجی هەرێمی کوردستانە!

لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا، بە تەنیا داهاتی نەوتی هەناردەکراو، نەوەک بەرهەمهێنراو یەک تریلیۆن دۆلار زیاتربووە، واتە یەک لەسەر چواری کۆی داهاتی ئەڵمانیایە كە خاوەنی یەكێك لە گەورەترین ئابوورییەكانی جیهانە. لێرەدا هەڵوەستە لەسەر داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە دوو دەیەی رابردوودا بە بەراورد لەگەڵ گۆڕانکارییەکان لە کوالیتی ژیان و چاوەڕوانییەکانی داهاتووی ئابووری عێراق دەکەین.

گریبەستی وەزارەت و دامەزراوەکان باوترین رێگای گەندەڵییە لە عێراق. ساڵانە ملیاران دۆلار بەفیڕۆ دەدرێت و بە بەرچاوی دامەزراوە فەرمییەکان وەک بەرتیل دەدرێت بۆ تێپەڕاندنی کارەکان و وەرگرتنی گریبەستەکان، گەندەڵییەکان زۆرن بە ژمارە و بەکەیسی جیاواز، بەڵام بۆ دیارترینیان، لێرەدا بە گوێرەی راپۆرتی دیوانی چاودێری دارایی بۆ ساڵی ٢٠٢٠، چاو لە وەزارەتەکانی بەرگری، داد، و کارەبا لە عێراق دەکەین.