لـە 1990 بـەدواوە، ژمارەیـەک وڵات لـە ئەمریـکای باشـوور، ئەفریقیـا و وڵاتانـی پێشــووی یەکێتیــی ســۆڤیەت، قۆناخــی گواســتنەوەیان لــە دیکتاتۆرییــەوە بۆ دیموکراســی تێپەڕانــد یانیــش لــە ناکۆکیــی دوورودرێــژی نێوخۆییــەوە بــەرەو ئاشــتەوایی چــوون.

بەشــێوەیەکی گشــتی ئــەوان ویســتیان تەحــەدای درۆی رژێمەکانــی پێشــوو لەنێــو بەڵگەنامــە فەرمییــەکان ســەبارەت بــە رووداوە میژووییــەکان بکــەن. بۆئــەوەی لەســەر پێشــێلکارییەکانیان ســەبارەت بــە مافەکانــی مــرۆڤ لێپێچینەوەیــان لەگــەڵ بكــەن و زیانلێكەوتــووان قەرەبووبکەنـەوە و پێکەوەژیانـی ئاشـتییانە لەنێـوان ئـەو گرووپانـەدا بهێننـەدی کـە پێشـر لـە یەکـدی جیاببوونـەوە.

هەروەهـا بـۆ ئـەوەش بـوو كـە رێگـری لـە ســەرهەڵدانەوەی گرژییــەکان بكــەن ) 2003، Wilson .)دەستپێشــخەرییەکانی ئاشــتەوایی جــۆری جیاوازیــان هەیــە، بــەڵام بەگشــتی کۆکــراوەی ژمارەیــەک رێوشـوێنی یاسـایی، سـیمبۆڵی و کارگێـڕی و سـراتیژین.

هەروەهـا ئاشـتەوایی لە هەندێـک دۆخـدا لـە سـەرەوە بـۆ خـوارەوە لەلایـەن حکومەتـی نیشـتمانییەوە شـۆڕدەکرێتەوە، لـە هەندێـک دۆخـی دیكەدا زیاتر لە شـێوەی دەستپێشـخەریی جەماوەریــدا دەردەکــەوێ )2008، Brounéus .) رێــژەی ســەرکەوتنی ئــەو پڕۆژانــە وەکیــەک نییــە.

لێکۆڵینــەوە ســراتیژییەکان دەریدەخـەن کـە لـە هـەر شـوێنێک پێکدادانـەکان بـە سـەرکەوتنی سـەربازیی لایەنێــک کۆتایــی بێــت چانســی گەیشــن بــە ئاشــتەوایی تەواوەتــی کەمتــرە، بــە بــەراورد لەگــەڵ ئاشــتەواییەک کــە بەرهەمــی گفتوگــۆ بێــت. بەشــداریی نێودەوڵەتیـش ناتوانـن گەرەنتیـی سـەرکەوتنی ئـەو جـۆرە ئاشـتەواییانە بکـەن. راسـتییەکەی هەندێکجـار پێچەوانەکەشـی بەرهەمدێـت.

ئـەوەی زیاتـر یکلایی دەکاتـەوە ئاشـتەوایی سـەربگرێت رێـژەی جدیبوونـی حوکمڕانـە نوێیەکانـە بـۆ دەستپێشـخەریکردن و ئامادەییـان بـۆ راگرتنـی هاوسـەنگی لەنێـوان لێپرسـینەوە لەوانـەی مافەکانـی مرۆڤیـان پێشـیلکردووە، كـە زۆرجـار سـەرکردەکانی رژێمـی پێشـوون ، لەگـەڵ کەمێـک لێبووردەیـی بـۆ بەهێزکردنـی رۆحـی سـازان.

کاتێـک ئاشـتەوایی شکسـتدەهێنێت، پێـش هەر شـتێک تووندوتیـژی سـەرهەڵدەداتەوە. دواتــر هەوڵــەکان بــۆ ئاشــتییەکی پێکەوەیــی ئاڵۆزدەبێــت و هــۆکاری دیکــەی ناڕەزایـی سـەرهەڵدەدەن کە پێویسـتە چارەسـەر بکرێـن. ئەمە ئەو سـیناریۆیەیە كـە ئێسـتا عێراقـی تێدایـە. لــەدوای داگیرکردنــی لەلایــەن ئەمریــکاوە لــە ســاڵی 2003 ،عێــراق بــە قۆناخێکــی ناجێگیــری راگــوزەردا لــە دیکتاتۆرییــەوە بــۆ دیموکراســی تێپــەڕی. سـەیرەکە ئەوەیـە کـە لەوکاتـەوە ئاشـتەوایی نیشـتمانی بـەردەوام باسـی هـەرە لەپێشـی نێـو پرۆسـەی سیاسـیی عێـراق بـووە.

هەڵبـەت هێشـتا عێراقییـەکان و لێکۆڵینڤانانـی بیانیـش رەتیدەکەنـەوە بڵێـن دۆسـێی ئاشـتەوایی لـە 17 سـاڵی رابـردوودا بەتەواوەتـی ناسـەرکەوتوو بـووە یانیـش لـە خراپتریـن دۆخـدا هۆکاری ئـەو شـەڕە بووبـێ کـە بـەردەوام هەبـووە. هەرچەنـدە ئامانجـە سـەرەکییەکانی ئاشــتەوایی بــۆ راســتکردنەوەی نادادپەروەرییەكانــی رژێمــی پێشــوو بــوو، هەروەهــا پێکهێنانــی حکومەتــی نوێــی عێــراق لەســەر بنەمــای ســازانی نەتەوەیـی و تایفـی بـوو، بـەڵام شـەڕی نێوخۆیـی تایفـی لەنێـوان سـاڵانی 2004 تاوەکـو 2008 و 2014 تاوەکـو 2017 ئاراسـتەی سـەرەکیی دەستپێشـخەرییەکانی ئاشــتەواییان لــە ریشەکێشــکردنی بەعســەوە گــۆڕی بــۆ ئاشــتەوایی تایفــی و نەتەوەیـی و دابەشـکردنەوەی دەسـەڵات. دواتـر دەوڵەتـی ئیسـلامی لـە عێـراق و ســووریا (داعــش)، ئــەو ســوننانەی هــاوکاری نەبــوون و کەمینــە شــیعەکانی لـەو پارێزگایانـەی زۆرینەیـان سـوننەن کـردە ئامانـج. ئیتـر فۆکەسـی پرۆسـەی ئاشـتەوایی لـە هەوڵـەکان بـۆ سازشـی گـەورەوە گـۆڕا بـۆ پرۆسـەیەکی زیاتـر نێوخۆیـی وەک ئاشـتەوایی نێـوان هـۆزەکان. هـاوکات جڤاکـی نێودەوڵەتیـش دەسـتیکرد بـە هاندانـی بەشـداریپێکردنی کۆمەڵگـەی مەدەنـی بـۆ رێگەگرتـن لــە تووندوتیژییــەکان.

هەرچەنــدە هەندێــک لــەو دەستپێشــخەرییە جیاوازانــە تــا رادەیــەک بــۆ کەمکردنـەوەی چەنـد گرژییەکـی دیاریکـراو سـەرکەوتوو بوونـە، بـەڵام هیچیـان نەیانتوانیـوە هاوسـەنگیی نوێـی هێـز لـە عێراقـدا بگـۆڕن. هەروەهـا بـۆ ئەوەش دانەڕێـژراون کـە ئـەو ئاڵنگارییـە بکـەن. ئـەم نووسـینە کۆکراوەیەکـی هەندێـک لـەو ستـراتیژییانەیە کـە بەنـاوی ئاشـتەوایی لەلایەن رۆڵگێـڕە نێودەوڵەتییـەکان و حکومەتـی فیدراڵـی لـە پێـش و پـاش لەنێوبردنـی خەلافەتی ئیسلـامی لـە عێراق (داعـش)گیراونەتەبـەر.

لەسـەر ئـەو گریمانانـەش کاردەکات کـە زۆربـەی ئـەو هەواڵانـەی دراون بەهۆی خواسـتی راسـتەقینەوە بـۆ کەمکردنـەوەی تووندوتیژی بوونـە، بـەڵام بەگشـتی پـڕۆژەکان ئـەو کەسـانە سەرپەرشـتییانکردوون کـە بـۆ پاراسـتنی هەژموونـی شـیعە لـە عێـراق و سـازان لەنێـوان سـوننەدا دانرابـوون. ئـەم نووسـینە باسـی دۆسـێی ئاشـتەوایی دەكات کـە ببـووە بەشـێک لـە لۆژیکی حوکمڕانـی لـەدوای 2003ەوە، کـە تێیـدا سیسـتمی مەحسـوبیەت سـەرکەوت. لەئەنجامیشــدا، بەتایبــەت بــەو دواییــە، هێــزی سیاســەتی ناســنامەیی لەنێــو زۆربـەی دەستپێشـخەرییەکانی ئاشـتەواییدا کەمتـر دیاربـوو و تاوەکـو دەهـات رێککەوتنـی تایفـی زیاتـر دەبـوون.

فیدرالــی چارەســەرە بــۆ كاروبــارە كارگێڕییەكانــی دەوڵەتێكــی یــەك وڵاتــی، كــە تێیــدا دیموكراســی بووبێتــە كولتــوور و سیســتەمێكی پشتاوپشــتكردووی بەڕێوەبردنــی دەســەڵات تێیــدا جێگیربووبێــت، بــەڵام چارەســەر نییــە بــۆ دەوڵەتێكــی دەســتكردی براوەكانــی جەنگــی جیهانیــی یەكــەم كــە لــە دەوڵەتێكــی دوو وڵاتیــی فــرە نەتــەوەو خــاوەن دەســتباڵایی كەمینەیەكــی ئایینزایــی دروســتبووبێت. ئـەو تێڕوانیـن و لێكدانەوەیـە لەسـەر سیسـتەمی فیدرالـی راسـتە سـەبارەت بە عێــراق و ســووریا.

فیدرالــی ناتوانێــت كێشــەی نەتەوەیــی و نیشــتیمانیی چارەســەر بــكات، وەك كێشــەی نیشــتیمانی و نەتەوەیــی كــورد. بەڵكــو دەتوانێــت سیســتەمێكی گونجاوبێــت بــۆ دەوڵەتێكــی پێكهاتــوو لــە نەتەوەیەكــی زۆرینــەی خــاوەن خــاك بــۆ ئاســانكاری و باشــتر بەڕێوەبردنــی كاروبــارە كارگێڕییەكانــی هاووڵاتیانــی وڵاتێــك. كــە هەرێــم، میرنشــین و 8 ویلایەتەكانـی وڵاتەكـە لـە ئەنجامـی سیسـتەمێكی دیموكراتیانـە پێكەوەبژیـن. دەوڵەتـی عێـراق لـە دەسـتووری 2005یشـدا بەشـێوەیەكی راسـتەقینە پێناسـە نەكــراوە، پێناســەی راســتەقینەی عێــراق ئەوەیــە بنووسرێــت: دەوڵەتــی عێــراق لــە دوو وڵات پێكهاتــووە عێــراق و كوردســتان. تاوەكــو پێناســەیەكی بەوشــێوەیە لــە عێــراق دا بەشــێوەی یاســایی و وەك بــاوەڕ نەچەســپێت، چارەسـەری راسـتەقینە لـە عێـراق دەسـت پێنـاكات. لەباشـرین دۆخـدا عێـراق دەتوانێـت بـە پێناسـەیەكی بەوجـۆرە، بەشـێوەی كۆنفیدرالـی بەڕێوەببرێـت.

هـەر لەبەرئەوەشـە عێـراق لـە رۆژی دروسـتبوونییەوە كێشـەی سیاسـی هەیـە لــە بەڕێوەبــردن دا. چارەسـەر لـە عێـراق دا زۆر سـەختە، چونكە لەسـەرەتای نووسـینی دەسـتووری عێراقــدا باوەڕێكــی گشــتیی بــە سیســتەمی فیدرالــی نەبــوو، تەنانــەت خۆپاراســتن هەبــوو لــە بەكارهێنانــی دەســتەواژەی فیدرالــی، لەبەرئــەوەش پێشـنیازی ئەوەكـرا بـە عەرەبـی هیـچ كات نەنوورسێـت فیدرالـی بەڵكـو هـەر بنوورسێــت “ئیتحــادی”، هەمیشــە بەشــێوەیەكیش شرۆڤە دەكــرا كــە وڵات یەكدەخــات و دابەشــی نــاكات. ئــەو كــەم باوەڕییــەی 2002-2005 هەبــوو، سـەرەڕای دەرچوونـی یاسـای رێكارەكانـی پێكهێنانـی هەرێمـە فیدرالـەكان لـە عێـراق لـە سـاڵی 2008 ،بـەڵام هیـچ هەرێمێكـی دیكـە دروسـتنەكرا و ئێسـتا بـێ باوەڕییەكـی زۆر بەربڵاوتـر بەرامبـەر فیدرالـی دروسـتدەكرێت و دەوڵەتی سـەنتراڵی وەك چارەسـەر لەلایـەن زۆر لایەنـی عێراقییـەوە نیشـاندەدرێتەوە. فیدرالــی دەســتەواژەیەكی دیــارە لــە دەســتووری عێراقــدا، بــەڵام بەكــردەوە رۆژ بـە رۆژ لـە عێـراق داون دەبێـت. تەنانـەت ئێسـتا سـەركردەی نەتـەوە- ئایینـزای سەردەسـت (شـیعە) دەڵێـن ئێمـە باڵادەسـتین و بەرژەوەنـدی ئێمـە تەنیـا لەوەدایـە ناوەنـد بەهێزتـر و بەهەژموونـتر بكەیـن. تەنانـەت رێگـری لـە 9 رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و پێكدادانی ناسنامەكان پارێـزگای بـەسرە و دواتریـش رێگـری لـە سـوننە كـرا هەرێمێك دروسـتبكەن بە بیانـووی ئـەوەی كێشـەی خـاك و سـنوور هەیـە لەنێـوان ئەنبـار و كەربـەلادا بەپێـی مـادەی 140.

هەروەهـا تائێسـتا مـادەی 65ی دەسـتوور جێبەجێنەكراوە بـۆ دروسـتكردنی (ئەنجوومەنـی فیـدرال- مجلـس الاتحـاد). لـە وڵاتێكـدا كـە تایفەیەكـی ئایینزایـی باڵادەسـت بێـت و بـە قسـەی خـودی ســەركردەكانیان، حەشــدی شــەعبی لــە 86 گرووپــی چەكــدار پێكهاتبێــت و ئــەو گرووپانــە ئێســتا دەســتیان لەنێــو سیاســەت و بەڕێوەبردنــی وڵات دا، بەهێزتریــن دەســت بێــت، فیدرالــی بەتــەواوی دەچێتــە دواوە، چونكــە ئـەوە زەوینەیەكـی گونجـاو نییـە بـۆ مانـەوەو گەشـەكردنی فیدرالـی. ئەگـەر كەمكردنـەوەی دەسـەڵاتی هەرێمـی كوردسـتان و دژایەتیكردنی كورد باشـترین رێگـەی دەنـگ كۆكردنەوەبێـت لـە هەڵبژاردنەكانـی عێـراق دا لەلایـەن ئـەو هێزانـەوە، ئـەوە زەوینەیەكـی گونجـاو نییـە بـۆ گەشـەكردنی پێكەوەژیـان و دیموكراســی و فیدرالــی.

 هەمـوو ئـەو لێكۆڵینەوانـەی بـۆ ئـەو پەرتووكـە ئامادەكـراون، ئەنجامەكەیـان ئەوەیــە كــە فیدرالــی لــە عێــراق نەچەســپاوە و باوەڕیــش بــە فیدرالــی زۆر لاوازە. بەپێـی یەكێـك لـەو لێكۆڵینەوانـە ئێسـتا لـە عێـراق دا “دەوڵەتـی قـووڵ” هەیــە، ئــەو دەوڵەتــە قووڵــە لــە گرووپــە ئایینزاییەكانــی شــیعە پێكهاتــووە، ئـەوەش خاڵـی كۆتایـی لـە شـیكردنەوەكاندا دادەنێـت. دۆخــی ســووریاش بــە هەمانشــێوە زۆر ئاڵــۆز خـۆی دەنوێنێــت. پێشــر بیركردنـەوە لـە یەكگرتنێكـی نێوان باشـووری كوردسـتان و رۆژئاوای كوردسـتان زۆر خەیاڵــی دەهاتــە بەرچــاو، بــەڵام بیركردنــەوە لــە ژیانێكــی ئاســوودە بــە سیســتەمێكی فیدرالــی لــە عێــراق و ســووریاش زۆر كەتــواری نییــە، بەپێــی ئەزموونــی 2003 تاوەكــو ئێســتا لــە عێــراق دا. هەمیشــە بیركردنــەوە لــە بڕیـارە سیاسـییە یەكلاییكەرەوەكانیـش چارەسـەری هـەرە بـاش نییـە، بەڵكـو بازرگانــی و هاوئاهەنگــی و یەكگرتنێكــی ئابــووری بەشــێنەیی چارەســەرێكی زۆر گونجـاوەو زەوینەیەكـی زۆربـاش دەبێـت بـۆ سـازكردنی زەوینـەی گونجـاو بــۆ بڕیــارە سیاســییە گرنگــەكان.

ئــەو لێكۆڵینەوانــەی نێــو ئــەو پەرتووكــە بــۆ بەهــاری ســاڵی رابــردوو 2020 ئامادەكرابـوون، بـۆ ئـەوەی ببنـە بەشـێك لـە گفتوگۆیەكانـی دووەم فۆروومـی هەولێـر، بـەڵام بەهـۆی بڵاوبوونـەوەی پەتـای كۆڤیـد 19، فۆروومەكـە دواخـرا بـۆ كاتێكـی نادیـار و سـەرئەنجام هـەر نەتوانـرا ئەنجامبدرێـت وەك زۆربـەی فۆروومەكانــی ناوچەكــە و جیهــان. بــەڵام پێداچوونەوەیــان بۆكــراوەو ئێســتا لێكۆڵینـەوەی زۆر بەسـوودن بـۆ تێگەیشـن لـە بارودۆخـی ناوچەكەمـان.