راپرسی "روانگەی گەنجان لە هەرێمی کوردستان -2023" نوێترین بڵاوکراوەی ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو و زانیاری ورد لەسەر بۆچوون و دیدگای گەنجان لەسەر پرسە کۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابووری لەگەڵ شێوازی ژیانی تایبەتی گەنج لەسەرتاسەری هەرێمی کوردستان دەخاتەڕوو

کلیک لەم لینکەی خوارەوە بکە بۆ دابەزاندنی راپۆرتەکە بەشێوەی PDF

پێشەكی

دەشێ لەڕێی لێكۆڵینەوە لە گەنجانەوە بگەینە ئەو ئەنجامەی كە داهاتووی كۆمەڵگە چۆن دەبێت. گەنجانی تەمەن 15-29 ساڵ رێژەی 28%ی دانیشتوانی هەرێمی كوردستانن و ئەمەش1ملیۆن و 727 هەزار و 903كەس دەكات. ئەمە بێجگە لەوەی كە 35%ی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان لە خوار تەمەنی 15 ساڵییەوەن كە 2ملیۆن و 159هەزار و879كەس دەكات. ئەم دیمەنەش دەریدەخات كە داینامیكی دانیشتوانی گەنج لێرە، بە لانیكەمەوە بۆ نزیكەی دوو دەیەی داهاتووش بە زیندوویی دەمێنێتەوە. ئەمەش لە روانگەی ئابوورییەوە بە واتای هێزی كاری نوێ و نەفەسی نوێ دێت، هەڵبەت ئەگەر سیاسەتە ئابووری – كۆمەڵایەتییەكان بە لەونێك بن كە ئەوان لە داهاتوودا دەرفەتی گەشەكردنیان هەبێت. ئەگەر پێچەوانەكەیشی روویدا، ئەوا زۆربوونی ژمارەی دانیشتوانی گەنج كە بە شێوەی سرووشتی داوای دابەشكردنەوەی سەروەت و سامان، هەلیكار و بەشداری سیاسی دەكات، دەتوانێت دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتیش بگۆڕێت. ئالێرەوەیە كە بایەخی تێگەیشتن لە روانگەی گەنجان سەبارەت بە پرسە ئابووری، كۆمەڵایەتیی و سیاسییەكان زۆرگرنگە. ئەمە دەتوانێت كۆمەڵگە بگۆڕێت، بۆیە بۆ تێگەیشتن لە سرووشتی ئەو گۆڕانكارییەش پێویستە سەرەتا لە گەنجان تێبگەین.

بەپێی ئەنجامەكانی راپرسییەكەی ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو؛ روانگەی گەنج لە هەرێمی كوردستان – 2023، كە لە حوزەیرانی ئەمساڵدا كراوە، گەنجان لەڕووی دارایی، كۆمەڵایەتیی و تەنانەت لەڕووی ئاسایشەوە زیاتر گرێدراوی بنەماڵە و خێزانن. 90.1%ی گەنجان نایانەوێ لە خێزان دوور بكەونەوە. 52%یان پارە لە خێزان وەردەگرن و لەڕووی ئابوورییەوە گرێدراوی خێزانن. 66%یشیان گوتوویەتی ئەگەر كێشەیەكیان بۆ دەركەوێت پەنا بۆ خێڵ، خزم و كەسوكار دەبەن، ئەویش لەكاتێكدا كە تەنیا 33% گوتوویانە پەنا بۆ دامەزراوەی فەرمیی حكومەت دەبەن. لەسەرئاستی هەرێمی كوردستان رۆیشتن بۆ بازاڕ، خەوتن و دواتریش سەردانی مزگەوت و شوێنە ئاینییەكان لە ریزی زۆرترین ئەو كارانەن كە گەنجێك لە ماوەی هەفتەیەكدا لە هەرێمی كوردستان دەیانكات. 79.9%ی گەنجانیش گوتوویانە هەركاتێ دەستمان بە تاڵ دەبێت، بە مۆبایلەوە خەریكی سۆشیالمیدیا دەبین.

 ئالێرەوە دەردەكەوێت كە خێزان فاكتەرێكی كاریگەرە لەسەر شكڵپێدانی دیدگا و روانگەی گەنجان لە هەرێمی كوردستان. بەڵام گرفتەكە لێرەدا ئەوەیە كە بەشێكی زۆری دایكان و باوكانی گەنجانیش ئاستێكی بەرزی خوێندەوارییان نییە. بەپێی راپرسییەكە، رێژەی 67.3٪ دایکانی بەشداربووان نەخوێندەوارن. رێژەی 45.8٪ی باوكانی بەشداربووانیش نەخوێندەوارن، 39.8٪یشیان هەڵگری بڕوانامەی کەمتر لە ئامادەیین و تەنیا 4.7٪یان بڕوانامەی ئامادەییان هەیە. بۆیە ئەو دیدگایەی كە گەنج لەوێوە وەریبگرێت، هەر ئەوانەیە كە بەشێوەی نەریتی گەشەیان كردووە. رێژەی ئەو گەنجانەی كە گوتوویانە بڕوایان بە ئازادییە تاكەكەسییەكان هەیە لە ئاستێكی زۆر بەرزدایە، بە جۆرێك كە 83.9% بووە، بەڵام، 85.5%یان گوتوویانە نابێ كچان یان ئافرەتان بە تەنیا گەشت بكەن و بەشێوەی سەرەكی هۆكاری ئەوەشیان بە پێی ریزبەندی، بۆ ئایین، كولتووری كۆمەڵگە و قسەی خەڵكی گەڕاندۆتەوە و رێژەیەكی كەمیش بە پاساوی نەبوونی ئاسایش و ئاسانكارییەكانی گواستنەوەی گشتی دژی ئەوە دەركەوتوون. بۆیە لێرەدا بە گشتی دوو تایبەتمەندی جیاواز بەدیدەكرێت، لەلایەك بڕوای بە ئازادی تاكەكەسی هەیە بەڵام لەلاكەی دیكە رەتیدەكاتەوە.

زیاتر لە 72%ی گەنجان دەیانەوێ بەشداری لە هەڵبژاردن بكەن ئەگەر مافی دەنگدانیان هەبێت، ئەم رێژەیەش لەسەرووی رێژەی گشتی بەشداریكردنی خەڵكە لە دوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 59% بوو. هەروەها نزیكەی 30%یش زیاترە لە رێژەی بەشداریكردنی گشتی خەڵك لە هەڵبژاردنەكەی ساڵی 2021ی پەرلەمانی عێراق. كەمیی رێژەی گشتی بەشداریكردنی خەڵك لە هەڵبژاردنەكان، هەروەها بەرزبوونی ژمارەی گەنجان لە هەرێمی كوردستان، وادەكەن كە رۆڵی ئەوان لە هەڵبژاردنەكانی داهاتووی هەرێمی كوردستاندا یەكلاكەرەوە بێت.

 بەپێی ئەنجامەكانی راپرسییەكە، لە كۆی ئەو 1 ملیۆن 727 هەزار و 903 كەسەی گەنجەوە كە هەن، 416 هەزاریان بە تەمای دەنگدان نین كە دەوری 27%دەكات. 1ملیۆن و 216 و 369 كەسیش گوتوویانە دەنگ دەدەن ئەگەر مافیان هەبێت كە ئەویش 73% دەكات. 33%ی ئەو 73%ی  كە حەزی لە دەنگدانە، نەویستووە دەنگەكەی ئاشكرا بكات. واتا بە ژمارەیەكی گشتی، زیاتر لە 416251 كەس دەكات. ئەوانەی كە گوتوویانە دەنگ نادەن، هۆكارەكانی وەك بێ متمانەیی بە پارتە سیاسییەكان، نەبوونی كەشی ئازادی هەڵبژاردن و  نەبوونی بەربژێری گونجاویان وەك پاساو باسكردووە. بێگومان ئەگەری گۆڕانی ئەمانەش تا دواساتەكانی هەڵبژاردن لە ئارادایە. بۆیە ئەو رێژەیەی كە دەڵێ دەنگ نادەم و ئەوانەش كە دەنگی خۆیان ئاشكرا ناكەن، پێكەوە دەتوانن فاكتەری سوپرایز بن لە هەڵبژاردنی داهاتوو.

 بەپێی ئەنجامەكان، زۆربەی گەنجان روویان لە كەرتی تایبەت كردووە بۆ دۆزینەوەی كار كە وەكوو گرفتێكی سەرەكی تەماشای دەكەن. هەڵبەت كەرتی تایبەتیش نەیتوانیوە بەتەواوی جێی هیوا بێت بۆ گەنجان و، پێدەچێت نەبوونی دڵنیایی تەواو سەبارەت بە داهاتوو، هەروەها نایەكسانی لە دەرفەتەكانی كەرتی تایبەت و كەمیی مووچە لەو هۆكارانە بن كە وایانكردووە، هێشتا گۆشەیەكی بیركردنەوەیان لەسەر دامەزراندنیان لە كەرتی حكومی بێت. ئەمەش ئەو شوێنەیە كە دەشێ حكومەت سەرنجی زیاتری بخاتەسەر. پێویستە پرسیارەكە ئەوە بێت كە چۆن دەكرێ كەرتی تایبەت بە جۆرێك گەشە پێبدرێت و رێیكبخرێتەوە كە دڵنیایی بداتە گەنجان؟

ئەو جیاوازییە زۆرەی كە لە نێوان هەردوو رەگەزدا سەبارەت بە كاركردن هەیە ، بابەتێكی زۆر گرنگە. بەپێی ئەنجامەكانی ئەم راپرسییە، 43.9%ی گەنجان كاردەكەن. هەڵبەت جیاوازیێكی رەگەزیی زۆر لە نێو ئەوانەدا هەیە. بە جۆرێك كە 61.5%یان نێرن و تەنیا 16.1%یان لە رەگەزی مێن و بەوەش ئامادەیی ژنان و كچان لە نێو هێزی كاردا لە ئاستێكی زۆر نزمدایە. ئەوان زیاتر بەكاری بێ بەرامبەر(Unpaid work)ەوە سەرقاڵن كە ئەمەش بۆ سیاسەتەكانی گەشەپێدان تەگەرە دروستدەكات.

بە گشتی ئەنجامەكانی ئەم راپرسییەی ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو كە بەهەوڵ تەقەلای تیمێكی 11 كەسی بەرهەمهێنراوە، زۆر خاڵی وردی تێدایە كە دەشێ ببنە بنەمایەكی گرنگ بۆ پێداچوونەوە بە سیاسەتە ئابووری- كۆمەڵایەتییەكان، ئەویش بە جۆرێك كە گەنجان، روانگە و خواستەكانیان لە پێشچاو بگرێت و دەرفەتی گەشەكردنێكی فراوان بڕەخسێنێت.

 زریان رۆژهەڵاتی

بەڕێوەبەری ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو

پووختە

ئەم راپۆرتە شیكردنەوە و ئەنجامەكانی راپرسیییەك سەبارەت بە روانگەی گەنجانی 15-29 ساڵ لەبارەی پرسە ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان لە ساڵی 2023 لە خۆ دەگرێت. گەنجانی تەمەن 15-29 ساڵ بەشێكی گرنگی كۆمەڵگەن و بەڕێژەی 28%ی كۆی گشتی دانیشتوانەوە، دەتوانن كاریگەرییەكی بەرچاو لەسەر ئاڕاستەی گۆڕانە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی ئێرە دابنێن. ئامانجی سەرەكی ئەم راپرسییەش تیگەیشتنە لە چۆنییەتی بیركردنەوە و روانگەی گەنجان سەبارەت بە پرسە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگە كە دەتوانێت پڕبایەخ بێت.

بەپێی ئەنجامەكانی ئەم راپرسییە، گەنجان زیاتر روویان لە كەرتی تایبەتە بۆ كاركردن بەڵام گۆشەیەكی بیركردنەوەیان لەلای دامەزراندنە لە كەرتی حكومی و، ئەوەش بە پێی ئەنجامەكان، لەبەر كەمیی مووچە، نایەكسانی دەرفەتەكان و نەبوونی دڵنیاییە. هەروەها هۆكارێكی دیكەش بەربڵاویی ناشارەزایی دەستی كارە. خاڵێكی دیكەی گرنگ ئەوەیە كە جیاوازیێكی رەگەزی زۆر لە نێو ئەوانەی كاردەكەن هەیە و، ئامادەیی رەگەزی مێ لە بازاڕی كاردا سنووردارە.

لەلایەكی دیكەوە، دیمەنی گەشەكردنی روانگەیەكی موحافزەكاری لە نێو گەنجانی 15-29ساڵ خەریكە دەردەكەوێت و، ئەمە هەم لە روانگەی كۆمەڵایەتی و هەم لە روانگەی سیاسیشدا رەنگی داوەتەوە. رێژەی بڕواكردنی گەنجان بە ئازادییە تاكەكەسییەكان لە ئاستێكی زۆر بەرزدایە و لە هەرێمی كوردستاندا 83.9% بووە. بەڵام سەرنجڕاكیشە كە رێك بە پێچەوانەوە، 85.5%یان گوتوویانە نابێ كچان یان ئافرەتان بە تەنیا گەشت بكەن و بە شێوەی سەرەكی هۆكاری ئەوەشیان بە پێی ریزبەندی، بۆ ئایین، كولتووری كۆمەڵگە و قسەی خەڵكی گەڕاندۆتەوە. هەروەها خواستی گەنجان بۆ بەشداریی سیاسی زیادیكردووە، هەرچەند كە 67%ی بەشداربووان، دەنگی خۆیان بە ئاشكرا باسكردووە بەڵام 33%یان نەیانویستووە بڵین كە دەنگ بە چ لایەنێك دەدەن و ئەوەش چەندەی رەنگدانەوەی دۆخێكی سیاسی بێت، ئەوەندەش رەنگدانەوەی گەشەكردنی بیركردنەوەیەكی موحافزەكارانەیە.

ئەم راپرسییە لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان و ژمارەی گەنجی تەمەن (15-29) ساڵ لەسەرتاسەری هەرێمی کوردستان، لەمانگی حوزەیرانی 2023دا ئەنجامدراوە. ئامانجەكەش زانینی روانگەی گەنجان بۆ پرسە ئابووری، کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان بوو. بۆ ئەو مەبەستەش، وەڵامی 1122 نموونە وەرگیراوە كە بەشێوازێكی هەڕەمەكیی لە کۆڵان بە کۆڵانی شوێنەكان، بەشێوەی راستەوخۆ چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە.

تیمی لێکۆڵینەوە

زریان رۆژهەڵاتی

مەحموود بابان

رەقیب بەهائەدین محەممەد

تیمی کۆکردنەوەی داتاکان

دەریا رەفیق

ئەڤرس رەشید

بەروار عەبدوڵڵا

هەژین فەتاح

ڤین سیامەند

پەیوەند شەماڵ

دنیا تاڵب

ئەژین رزگار

دیزاین

ئالان حسێن

پرۆفایلی دیمۆگرافی گەنجان لە هەرێمی كوردستان

بەپێی دوایین راپۆرتی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان بۆ مەزەندەی ژمارەی دانیشتوان لە هەرێمی کوردستان 6 ملیۆن و 171 هەزار و 83 کەس، کە لەم ژمارەیەش گرووپی تەمەن 15-29 ساڵ رێژەی سەروو 28% پێکدەهێنێت.

لەم راپرسییەدا كە لە نێوان گەنجانی تەمەن 15- 29 ساڵ، لە هەردوو رەگەزدا كراوە، دوو گرووپی تەمەنیی 15-24 ساڵ و 25-29 ساڵ هەن كە رێژەیەكەیان59.2٪ بە 40.8٪ بووە. رێژەی هاوبەشی تەمەنی بەشداربووانیش لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان 22،5 ساڵ بووە.

رێژەی بەشداری رەگەزی گەنجان لە هەردوو رەگەزی نێر و مێ بەپێی ریزبەندی، 61.1% بە 38.9% بووە. بەرزترین رێژەی بەشداری رەگەزی مێ لەم راپرسییەدا لە سلێمانی، دهۆك، هەڵەبجە و راپەڕین بووە. نزمترینیش لە زاخۆ و هەولێر بووە.

رێژەی 62٪ی بەشداربووان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان سەڵت بوون و، ئەوانەی هاوسەردارن 37.3٪ی بەشداربووانیان پێكهێناوە و ئەوانەش كە جیابوونەتەوە 0.5٪ بوون. هەروەها، بەرزترین رێژەی ئەوانەی هاوسەردارن لە راپرسییەکەدا لە زاخۆ و گەرمیان بەڕێژەی 44% بوون، بەڵام نزمترین رێژەی ئەوانەی هاوسەردار بوون لە پارێزگای هەڵەبجە بووە بەڕێژەی 29.6%. 

رێژەی نەخوێندەواری لە نێو گەنجانی بەشداربووی ئەم راپرسییە 4.6% بووە و بەشێوەی گشتی ئاستی خوێندەواری بەشداربووان کراوە بەسێ گرووپەوە ئەوانیش، خوار ئامادەیی، ئامادەیی و سەروو ئامادەیین. لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان 54.9%ی بەشداربووان لە خوار ئامادەیی، رێژەی 20.6٪ هەڵگری بڕوانامەی سەروو ئامادەیی و رێژەی 19.9٪یش هەڵگری بڕوانامەی ئامادەیی بوون. بەرزترین رێژەی هەڵگرانی بڕوانامەی سەرووی ئامادەیی لە هەولێر، هەڵەبجە و گەرمیان بووە. كەمترینەكانیش بە پێی ریزبەندی لە زاخۆ، دهۆك و سلێمانی بووە.

لەسەر ئاستی پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکاندا، بەرزترین رێژەی نەخوێندەواری لە گەرمیانە کە 14.8% بووە، بەدوایدا راپەڕین دێت کە 12.1% بووە، هەروەها بەرزترین رێژەی ئەوانەی هەڵگری بڕوانامەی ئامادەیین لە سۆران بەڕێژەی 31.7% بووە و بەدوایشیدا پارێزگای هەولێر دێت بەڕێژەی 30.1%.

لەڕووی رەگەزەوە، هەڵگرانی بڕوانامەی کەمتر لە ئامادەیی لە نێو رەگەزی نێر بەڕێژەی 58.7% بووە بە بەراورد بە رەگەزی مێ كە 48.9% بووە، بەڵام لە هەڵگرانی بڕوانامەی ئامادەییدا رەگەزی مێ رێژەکەی زیاترە. لەڕووی گرووپی تەمەنەوە، بەهەڵکشانی تەمەن رێژەی ئەوانەی هەڵگری بڕوانامەی کەمتر لە ئامادەیین کەمدەبێتەوە، گرووپی تەمەن (15-24)ساڵ بەڕێژەی 63.6% هەڵگری بڕوانامەی کەمتر لە ئامادەییان تێدایە، بەڵام گرووپی تەمەن (25-29)ساڵ بەڕێژەی 42.4% هەڵگری بڕوانامەی کەمتر لە ئامادەیی تێدایە.

بەو پێیەی كە خانەوادە دەتوانێت كاریگەرییەكی بەرچاوی لەسەر روانگە و چۆنییەتی ژیانی گەنجان هەبێت، لەم راپرسییەدا ئاستی خوێندەواری دایکان و باوکانی بەشداربووانیش وەرگیراوە. لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان رێژەی 67.3٪ دایکانی بەشداربووان نەخوێندەوارن و 27.5٪یان ئاستی خوێندەوارییان لە ئامادەیی كەمترە. لەسەر ئاستی پارێزگاکانیش بەرزترین رێژەی ئەو دایکانەی کە خوێندەوارییان نییە لە پارێزگای دهۆکە بەڕێژەی 80.3٪. بەهەمان شێوەش لەسەر ئاستی ئیدارە سەربەخۆکانیش لە گەرمیان بەڕێژەی 88.9٪ بووە. ئاستی خوێندەواری باوکی بەشداربووان تاڕادەیەك جیاوازە. بەشێوەیەک لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان بەڕێژەی 45.8٪ نەخوێندەوارن، بەڕێژەی 39.8٪یان هەڵگری بڕوانامەی کەمتر لە ئامادەیین و بەڕێژەی 4.7٪یش هەڵگری بڕوانامەی ئامادەییان تێدایە. بەرزترین رێژەی نەخوێندەواریی باوكان لە زاخۆ، دهۆك، دواتریش راپەڕین و گەرمیان تۆمار كراوە، بەڵام نزمترین رێژەی نەخوێندەواری باوکان لە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران بەڕێژەی 28.3% و پارێزگای هەڵەبجە بەڕێژەی 33.3% بووە.

لەم راپرسییەدا، بەپێی ئاماری ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان، رێژەی دابەشبوونی نموونەکان لە چوار پارێزگا و چوار ئیدارەی سەربەخۆ وەرگیراوە. لەسەر ئاستی پارێزگاکان، دابەشبوونی نموونەکان لە پارێزگای هەولێر بەڕێژەی 30٪، لە پارێزگای سلێمانی بەڕێژەی 23٪، پارێزگای دهۆک بەڕێژەی 21٪ و پارێزگای هەڵەبجەش بەڕێژەی 5٪ بووە. هەروەها بۆ ئیدارە سەربەخۆکانیش، ئیدارەی سۆران بەڕێژەی 5٪، ئیدارەی زاخۆ بەڕێژەی 5٪، ئیدارەی راپەڕین بەڕێژەی 6٪ و ئیدارەی گەرمیانیش بەڕێژەی 5٪ بووە.

بۆ دۆزینەوەی روانگەی جیاوازی هاونیشتمانیانیش (گەنجان) لەسەر بنەمای شوێنی نیشتەجێبوونیان، ژینگەی شارنشین و گوندنشین لەم راپرسییەدا لەسەر ئاستی پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکانیش وەك بنەمایەک وەرگیراوە. بەجۆرێك شارنشینی سەنتەری پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکان رێژەی 79.1٪ی نموونەكان وگوندنشینەكانیش رێژەی 20.9٪یان پێكهێناوە.