ژمارەی پێچەوانە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە عێراق دەستیپێکردووە و ئەو رۆژانەی کە ماون، لەڕووی سیاسی و ئەمنییەوە هەستناکن. ئەگەر رووداوێکی گەورەش روونەدەات و هەڵبژاردنەکە بکرێت، ئەوسا قۆناخێکی نوێ چاوەڕێی عێراق دەکات.
دەشێ ئەم هەڵبژاردنەی كە بڕیارە لە كۆتایی ئەمساڵ بەرێوە بچێت و نزیكەی 6 هەزار كاندید تێیدا ر كابەری دەكەن ، وەك دەرفەتێكی جومگەیی تەماشا بكرێت بۆ ئەو هێزە مەدەنییە نوێیانەی کە لە چوار ساڵی ر ابردوودا سەریانهەڵدا وە ، چونكە ئە و هێزانە كە نەیانتواتی بە بژاردەی "شۆڕشگێڕی" لە تشرینی 2019دا بنەماكانی پرۆسەی سیاسی عێراق بگۆڕن ، ئێستا لە پاش ئەزموونی بەشداری لە خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران ، لەبەردەم ئەزموونی بەشداری لە ئەنجومەنە خۆجێیەكان دان كە چوار ساڵ بەر لە ئێستا ، بەهۆی ر ق و تو و ڕەیی خۆپیشاندەران و تۆمەتباركردنیان بە گەندەڵی ، بە ئیرادەیەكی جەماوەری و پاشان بە بڕیاری پەرلەمان هەڵوەشێنران ەوە و پەكخران .
هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق بەبەشداری نزیکەی ٦ملیۆن و ٦٠٠ هەزار دەنگدەر بەڕێوەچوو کە ٤١٪ی ئەوانە بوون کە مافی دەنگدانیان هەبوو. هەڵبەت بەوپێیەی کە کۆی گشتی دەنگدەران سەرووی ٢٦ ملیۆن کەسن دەشێ بێژین کە ئەم هەڵبژاردنە و ئەنجامەکانی نوێنەرایەتی دەوروبەری ٢٥٪ی هەموو دەنگدەران دەکات. ئەم هەڵبژاردنە گرنگ بوو نەک لەبەر ئەوەی کە ئەنجامەکانی نوێنەرایەتی خواستی دەنگدەران دەکات بەڵکو لەبەر ئەوەی کە دەشێ پێشهاتی سیاسی گرنگ بەداوی خۆیدا بهێنێت.
زنجیرەی دابەزینی ئاست و رێژەی بەشداریكردن لە هەڵبژاردن لەسەر هەمان نەرێتی چوار خولی پێشوو بەردەوامە، بەم جۆرە: لە هەڵبژاردنی 2005 : 76%، لە 2010 : 62%، لە 2014: 61%، لە 2018 : 44%، لە : 2021، بە 43%، لەم هەڵبژاردنەش بە 41%.
هەرچەندە عێراق لەڕووی پارەوە بۆ هاوردەکردن وهەناردەکردنی بەرهەمە نەوتییەکان هاوسەنگی پاراستووە، بەڵام سەرەڕای فراوانبوونی ئەم کەرتە، نەیتوانیوە ئەو پێداویستیانە بەرهەم بهینێت کە لە ناوخۆ پێویستییەتی. لەکاتێکدا رۆژانە بە تەنکەرێک جۆرێکی نەوتی خاو هەناردە دەکات و بە تەنکەرێکی دیکە جۆرێکی پێویستی دیکە هاوردە دەکاتەوە، وەک هەناردەکردنی رۆنی رەش و هاوردەکردنی رۆنی بزوێنەری ئۆتۆمبێل.
لە دەرەوەی ئەگەری خۆپیشاندان و گرژی، یەكێك لە سیناریۆ گریمان كراوەكانی بەردەم رەوتی سەدر گەڕانەوەی بەهێزە لە هەڵبژاردنی 2025، بەپێی ئەم سیناریۆیەش سەدرییەكان دەرفەت و چانسی ئەوەیان هەیە وەك هێزێكی ئۆپۆزسیۆن لێشاوێك دەنگدەر بەرەو سندوقەكان بجووڵێنن و سەنگ و پێگەیان بەهێزتر بكەن و بە رێژەیەكی زیاتر ركابەرەكانیان بە جێبهێڵن.
مانگ بە مانگ دینارە چاپکراوەکانی عێراق زۆرتر دەبن. لەماوەی ساڵی رابردوودا 13.9 تریلیۆن دیناری نوێ چاپکراوە، کە لە کۆتایی کانوونی یەکەمی 2022دا 87.5 تریلیۆن دینار بووە، بەڵام لە کۆتایی کانوونی 2023دا گەیشتووەتە 101.4 تریلیۆن دینار.
ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق لە دوای سەردانەکەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان، بڕیاریداوە بەشێک لە بودجەی هەرێمی کوردستان بنێرێت. بە ئەگەری زۆر، پرسی بودجە لە نێوان هەولێر وبەغدا، بە تایبەت لەو دۆخە پڕلە قەیرانەدا هەر دەمێنێتەوە، بەڵام چەند هۆکارێک هەن بۆ ئەوەی کە لەم کاتاندا لانیکەم باسەکانی چارەسەرێکی مامناوەندی بێنە گۆڕێ.
ئامانجی راستەقینەی ئێران بنکەی موساد و کەسانی ئیسرائیلی و ئەمریکی نییە لە هەرێمی کوردستان، بەڵکو تێکدانی سەقامگیرییە کە کاریگەری تەواو لەسەر پێشکەوتنی کەرتە جیاوازەکان لە هەرێمی کوردستان، بەتایبەتیش کەرتی خانووبەرە و وزە دادەنێت.
ئەم هێرشەی هەولێر پەیامێکە بۆ هەرێمی کوردستان و تەنانەت سوننەکان کە لەگەڵ هێزە شیعییەکان هاوڕا و هاوهەڵوێست بن لە دەرکردنی هێزە ئەمریکییەکان لە عێراق، چونکە بەرپرسانی باڵای ئێران ئەوەیان دووپات کردۆتەوە کە گەورەترین تۆڵەی کوشتنی قاسم سولەیمانی، پاشەکشەپێکردنی هێزەکانی ئەمریکایە لە ناوچەکە.
بێگومان سیاسەتی وەڵامنەدانەوەی ئەو هێرشانەی کە بۆ غەیری ئەمریکا لە هەرێمی کوردستان دەکرێن، پێچەوانەی سیاسەتی دەستوەردانی مرۆیی ئەمریکایە کە لە نەوەتەکان و لە کاتی شەڕی داعشیش پەیڕەوی کرد و بایەخێکی یەکجار گرنگی هەبووە بۆ کورد، بەڵام هەڵوێستی ئیدارەی ئێستای واشنتن، ئەو پرسیارەی دروستکردووە کە ئایا ئەو سیاسەتە گۆڕاوە؟
جیاوازییەکی ملیار دۆلاری لەنێوان راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق و راپۆرتەکانی سۆمۆ و وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ داهاتی نەوت هەیە، بەشێوەیەک کە ئەو جیاوازییە لەساڵی 2023دا دەگاتە سەرووی 4 ملیار دۆلار، ئەمە سەرەڕای جیاوازییەکی 48 ملیۆن دۆلاری لەنێو داتای سەرەتایی و کۆتایی خودی سۆمۆ بۆ داهاتی نەوتی هەناردەکراو!
ساڵی رابردوو بەپێی داتا کۆکراوەکان، کۆی نەوتی بەرهەمهێنراو لە هەرێمی کوردستان ناگاتە 100 ملیۆن بەرمیل، لەکاتێکدا و لە 2022دا سەروو 158 ملیۆن بەرمیل نەوت لەهەموو کێڵگەکانەوە بەرهەمهاتبوو، واتە ساڵی رابردوو بە بەراورد بە 2022 بەرهەمهێنانی نەوت بەرێژەی 42% و داهاتەکەشی بەڕێژەی 67% کەمیکردووە.
جگە لە كەركوك و دیالە، ئەنجومەنی 13 پارێزگای دیكەی عێراق، پارێزگاری خۆیان هەڵبژارد، پاش چەند رۆژێك لە چاوەڕوانی و لەنێو مشتومڕێكی گەرمی سیاسی و یاساییشدا، سەرۆكایەتی كۆمار مەرسومی دامەزراندنی بۆ هەڵبژێردراوەكان دەركرد جگە لە پارێزگاری سەلاحەدین، بەڵام بەپێی ئەو ئاماژانەی بەردەستن دەستبەكاربوونی پارێزگارەكان شەڕو كێشمەكێشە نێوخۆییەكان لەسەر حكومەتە خۆجێیەكان ڕاناگرێت، چونكە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان و شێوازی دابەشكردنی پۆست و پشكەكان درز و كەلێنی گەورەی لەنێو ركابەرەكان دروستكردووە.
ساڵ بە ساڵ ئاڵۆگۆڕی بازرگانی چین لەگەڵ عێراق رووی لە هەڵکشان بووە، بەمدواییەش گەیشتووەتە نزیکەی 50 ملیار دۆلار، کە زیاتر لە دوو لەسەر سێی هەناردەی عێراق بووە بۆ چین. لە بەرامبەریشدا، چین لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا بە بەراورد بە وڵاتانی دیکەی دراوسێی عێراق زۆرترین وەبەرهێنانی لە کەرتی وزە و خانووبەرەی عێراق کردووە.
لە دوای 2003، ئێران سیاسەتێكی جێگیری لە عێراقدا پراكتیزە كردووە كە بەشێوەیەكی گشتی ئامانج و مەبەستەكانی خۆی لە كۆمەڵێك خاڵدا دەبێنێتەوە، لەوانە دڵنیا بوون لەوەی كە پێكھاتەی شيعە و بەتایبەت ئەوانەی لە ئێرانەوە نزیكن دەسەڵاتدار بن و رۆڵی یەكلاكەرەوە لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا بگێرن. لێرەدا، ئێران كۆمەلێك ھاوپەیمان و ھێزی سیاسی و سەربازی پرۆكسی لە عێراق ھەیە و بەكاریان دەھێنێت بۆ ئەوەی عێراق وەك دەوڵەت لە چوارچێوەی سیاسەت و ئەجێنداكانی دەرنەچێت.
عێراق و بودجەی ساڵانە؛ ژمارەکانی نێو بودجەی 2023 و راستی خەرجییەکان و داهاتەکان لە راپۆرتەکانی وەزارەتی داراییەوە
مەحموود بابان
بەپێی راپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی تاوەکو کۆتایی مانگی 11ی ساڵی رابردوو، کۆی گشتی خەرجی 109 تریلیۆن دینار بووە، کە 97 بەکارخستن و 12.3 تریلیۆن دیناری وەبەرهێنان، بەڵام لە 31 رۆژی دواتردا و لە راپۆرتی کۆتایی ساڵ کۆی گشتی خەرجی دەبێتە 142 تریلیۆن دینار، کە 118 بەکارخستن و 24 تریلیۆن دینار بۆ وەبەرهێنانە، واتە دوو هێندەبوونی وەبەرهێنان نەک بۆ وەزارەتی سەرچاوەکانی ئاو، کشتووکاڵ، بازرگانی، پەروەردە بەڵکو بۆ وەزارەتی نەوت.
بەرپرسانی عێراقی بەردەوام باس لە چارەسەرکردنی کێشەکان و هەنگاوەکان بۆ رێککەوتن سەبارەت بە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکەن، بەڵام کۆمەڵەی پیشەسازی نەوت رۆژی 23ی ئادار 2024 لە راگەیاندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە کەوا هیچ پێشنیازێکیان بۆ هەناردەکردنەوەی نەوت بەدەست نەگەیشتووە،
رۆژانی رابردوو وەزارەتی کارەبای عێراق جارێکی دیکە ئاماژەی بە کڕینی گازی هەرێمی کوردستان لە مانگەکانی داهاتوودا کرد و پێشتریش دانەگاز رایگەیاندبوو کارەکانی بەرهەمهێنانی 250 ملیۆن پێی سێجا گازی دیکە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا تەواودەبێت، واتە لەم رۆژانەوە ئامادە دەبێت بەڵام نازانرێت بۆ وێستگەکانی کارەبایە لە هەرێمی کوردستان یان عێراق؟
بەدەر لە هۆکاری ئابووری، پرسی کورد لەلای ئەردۆغان ریشەیەکی قووڵتری هەیە. هیچ گومانێکی تێدا نییە کە ئەردۆغان کە لە هەموو سەرکردەیەکی دیکەی تورکیا زیاتر لە دەسەڵات دا ماوەتەوە و چانسی ئەوەی هەیە کە لانیکەم تاوەکو چوار ساڵی دیکەش ئاڕاستەی سیاسەتی تورکیا بکات، لە هەمووان زیاتر لە پرسی کورد نزیک بووەتەوە. ئەگەر ریفۆرمەکانی پرۆسەی بە ئەندامبوون لە یەکێتی ئەورووپاش هەژمار بکەین، پارتی داد و گەشەپێدان لە ماوەی نێوان 2002 تاوەکو 2015، بەشێوەی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لە 13 ساڵی حوکمڕانیی خۆیدا پرسی کوردی لە رۆژەڤی تورکیادا داناوە.
گەڕی پێنج پڵەس و شەشەمی گرێبەستە نەوتی و گازییەکانی عێراق بە قازانجی زیاتر لە 30٪ بۆ کۆمپانیاکان کۆتاییهات
مەحموود بابان
لەم گەڕەدا 22 کۆمپانیا لە 13 وڵاتی جیهانەوە ئامادەیی خۆیان بۆ وەبەرهێنان لە کێڵگە نەوتی و گازییەکان و هاوبەشەکانی عێراق دەربڕی، بەڵام تەنیا کۆمپانیاکانی چین و هەرێمی کوردستان توانیان لە کێبڕکێی تەندەرین و پەرەپێدانی ئەم کێڵگانە بەڕێژەی قازانجی 6.67٪ بۆ 32٪ گرێبەستەکان ببەنەوە و واژۆیان بکەن.