پاش 60 كۆبوونەوەی لیژنەی دارایی و زیاتر لە 180 دیدار لەگەڵ بەرپرسانی حكومەتی فیدرالیی عێراق، پەرلەمانی عێراق لەنێو هەرایەكی گەورەدا، لە سپێدەی 12ی حوزەیرانی 2023 بە بەشداری 229 پەرلەمانتار لە كۆی 329، هەرچۆنێك بوو كۆتایی بە مشتومڕی بودجە لەنێو بازنەكانی دەسەڵاتی یاسادانان هێنا
قۆناخی ئێستا و داهاتوو بۆ هەرێمی کوردستان لەڕووی پیشەسازی نەوتەوە سەختە، بەڵام لەوانەیە ئەوەی ئێستا بەسەر ئەم كەرتەدا دێت، لەرۆژانی داهاتوودا گازیش بگرێتەوە، چونکە هەنگاوەکانی بەغدا و بەتایبەتیش دەسەڵاتدارانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی بەرەو ناوەندیكردنی سامان و دەسەڵات و پەیوەندییەکان لە عێراق هەنگاو دەنێن، هەربۆیەش دەڵین عێراق ئازادە لە مامەڵەکردن بە پارەکەیەوە و لە کوێدا پێویستى کرد بۆ بەرژەوەندیى وڵات خەرجی بکات، پێویستە بە شێوەى ناوەندی مامەڵە لەگەڵ بڕیار و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بکرێت، وەکو لەدوایین بەیاننامەی کۆبوونەوەیاندا ئاماژەیان بۆ کردووە.
لە سەر ئاستی شیعی تەنیا سەدر و حەسەن نەسروڵڵا لە لوبنان رووداوەكەی سویدیان قۆستەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی وڵاتانی رۆژئاوا و هێرشكردنە سەر بەها نوێكانی ئەوان و داوایان كرد باڵیۆزی سوید لە وڵاتانی ئیسلامی دەربكرێت، لەکاتێکدا لەسەر ئاستی سوننی هەڵوێستەی تووند سەر رووداوەكە نەبوو. بەتایبەت ساڵانێكە بۆچوونێك لەناو رەوەندی موسڵمان لە ئەورووپا خەریكە دەردەكەوێت كە داوا دەكات بەڕێی پشتگوێخستن و فەرامۆشكردن، سیحری ئەو كەسانە بەتاڵ بكەنەوە كە لەڕێی هێرشكردنە سەر پیرۆزییە ئاینییەكان بەدوای خۆدەرخستن و ناوبانگەوەن.
گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا هەم خۆکردە و هەم سرووشتییە، واتە هەم دەستکردنی مرۆڤ و هەمیش سرووشتییە، کە روودەدات و بەردەوامە، بەڵام بەشێکی گەورەی خۆکردە (دەستکردی مرۆڤ) و دەتوانرێت کاری لەسەر بکرێت و کاریگەری لەسەر کەمکردنەوەی بەشە سرووشتییەکەی یاخود رووداوە سرووشتییەکانی کەشوهەوا هەبێت. خاڵیکی دیکەی زۆر گرنگ، کە پێویستە لێرەدا ئاماژەی بۆ بکەین ئەوەیە کە هەرێمی کوردستان بە عێراقیشەوە بەشدارییەکی ئەوتوی لە گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا نییە، بەڵام بەپێچەوانەوە لێکەوتەکانی رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت و دەردەکەوێت وەک نەمانی زۆنگاوەکان و دارستانەکان و کەمبوونەوەی رۆژانی باران و زیادبوونی رۆژانی گەرم بە جۆرێک کە لەسەرووی 50 پلەی سیلیزییەوەن.
ئەم هەڵبژاردنە درەنگ وەختە كە تەنیا 15 پارێزگای نێوەڕاست و باشوور دەگرێتەوە، یەكێكە لەو وێستگانەی ئێستا گرنگی زۆری هەیە چ بۆ دەرخستنی نەخشەی هێز لە شەقامی سیاسی عێراق و، چ بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی لەپاش خۆپیشاندانەكانی 2019 (تشرین) بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنە نێوخۆییەکان درووست بوو بەهۆی كۆتاییهاتنی وادەی یاسایی و تۆمەتباركردنیان بە گەندەڵی. لە پاش پێكهێنانی حكومەتی چوارچێوەی هاوئاهەنگیشەوە، ئەم هەڵبژاردنە راپرسییەكی جەماوەری دەبێت لەبارەی پێگەی ئەو بەرە شیعییەی ئێستا بەتەنیا لە حوكمڕانیدایە. لەناو ئەو بەرەیەشدا سەنگ و قەبارەی جەمسەرە ناكۆكەكان دەردەخات لە بەرامبەر یەكتر دا.
بەپێی داتاکانی چاودێری دارستانی جیهانی GFW، عێراق لە ماوەی ساڵانی 2000 بۆ 2022 عێراق 137 هێکتار[1] زەوی داپۆشراو بە دار لە لەنیوچووە و بەتەنیا بەهۆی ئاگرکەوتنەوە 22 هێکتار بووە و 115 هێکتارەکەی دیکە بەهۆکاری جیاواز بووە. ئەو ساڵەی زۆرترین لەدەستدانی دار و رووبەڕی سەوزایی تێدا لەنێوچووە لە 2003دا بووە کە بەهۆی ئاگرکەوتنەوە 7 هێکتار زەوی رووپۆشراو بە دار لەنێوچووە.
ئەلینا رۆمانۆوسكی باڵیۆزی ئەمریکا لە عێراق، سنوورێكی بۆ دەنگۆ و مقۆمقۆكانی شەقامی عێراقی دانا و رایگەیاند كە ئەوەی لەبارەی جووڵەی سەربازانی ئەمریکاوە هەیە لەلایەك جێگۆڕكێی ئاسایی هێزەكانە، لەلاكەی دیکە هیچ پەیوەندییەكی بە نێوخۆی عێراقەوە نییە. نەك هەر ئەوە، رۆمانۆوسكی ژنە بەهێزەكەی ئەمریکا لە عێراق، جەختی لەوەش كردەوە "واشنتن مكوڕە لەسەر پەرەپێدانی پەیوەندییە هاوبەشەكانی لەگەڵ بەغدا". هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا یەكێك لە فەرماندەكانی حەشد كە وەعد قەدۆیە و فەرماندەی لیوای 30یە ئەوەی دركاند كە ئەمریكییەكان لە واشنتۆن بەڕوونی بە شاندی سەربازیی عێراقییان گوتووە کە نیازیان هەیە سنووری عێراق لەگەڵ سووریا كۆنترۆڵ بكەن و بۆ ئەمەش 2500 سەرباز دەگۆڕن بە چەكدارانی "پاسەوانی نیشتمانی" ویلایەتی ئۆهایۆ، بەم پێیەش جموجووڵەكە بە ئاگاداری پێشوەختەیە و ئامانجەكەی لە دەرەوەی عێراقە.
لەساڵی 2021دا دەردانی دووانەئۆکسیدی کاربۆن لە عێراق 177.8 ملیۆن تۆن بووە، لەکاتێکدا لە پێنج دەیەی پێشتردا تەنیا 27.1 ملیۆن تۆن بووە، واتە نزیکەی حەوت هێندە زیادیکردووە و ئێستاش ساڵانە، بەڕێژەی 4.85% دەردانی ئەم گازە زیان بەخشە زیاتر دەبێت.
ئەم جیاوازییانەی داهات و خەرجییەکان وەک ئەوەی لە بودجە ولە راپۆرتەکانی وەزارەتی داراییدا هاتووە لەلایەک و ئەو جیاوازییەی لە ژمارەکانی یاساکەدا هەیە، کە بەگشتی سەروو 1 تریلیۆن دینارە و بەتەنیاش لە بەشە بودجەی پارێزگای ئەنبار 30 ملیار دینارە، بەدڵنیاییەوە ئەگەر وردەکارییەکانی ئەو 65 دامەزراوە، وەزارەت و پارێزگایانەش وردتر بکرێتەوە شتی نوێ دەبینین.
یەكڕیزی لیستە شیعەكان كە لە پارێزگا تێكەڵەكانە لە پێش هەموویانەوە كەركوك، بۆ رێگرییە لە بەفیڕۆچوونی دەنگ و كورسی و لەمەش گرنگتر پارێزگارییە لە یەكگرتوویی گوتاری لیستی زۆرینە كە ئێستا جڵەوی حكومەتەکەی محەمەد شیاع سوودانی بە دەستەوەیە. لەو پارێزگایانەشدا کە پەرتەوازەن، كێبڕكێ و ململانێكە لەسەر پۆستی پارێزگارەكان و زۆینەی حكومەتە لۆكاڵییەكانە كە دوا جومگەی خەرجكردنی بودجە و داهاتە بۆ ئەو پرۆژانەی لە پارێزگاكان ئەنجام دەدرێن و بەركەوتەی راستەوخۆیان لەگەڵ جەماوەر و بنكەی دەنگدەرانی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمان هەیە.
بەپێی راپۆرتێکی ئاژانسی هاریکاری نێودەوڵەتی ژاپۆن (کۆمپانیای ئەندازیاری یاچیۆ) لەبارەی کۆکردنەوەی داتا لەسەر زبڵ و خاشاک لە عێراق، بەتایبەتیش کەیسی هەردوو پایتەخت و پارێزگای بەسرە (2022)، ئەوا هەر تاکێک لە عێراق رۆژانە 1.36 کیلۆگرام زبڵ و پاشماوەی هەیە، کە ئەمەش نزیکەی نیو کیلۆگرامی لە ئاستی جیهانی زیاترە کە 0.74 کیلۆگرامە بۆ هەر تاکێک. بەگشتیش رۆژانە لە عێراق 20 هەزار تۆن و لە هەرێمی کوردستان 6 هەزار و 900 تۆن زبڵ و پاشماوە کۆدەکرێتەوە و بەشێوەیەکی ناتەندروستی ژینگەیی دەخرێتە ژێر خاکەوە.
لە هەڵبژاردنە چاوەڕوانكراوەكەی 18ی دیسەمبەری 2023دا، دانیشتوانی پارێزگا سوننە نشینەكان بۆ یەكەمجار لە پاش هەڵبژاردنی 2013 ، دوور لە هەژموونی گرووپە چەكدارە یاخییەكان و تارمایی تیرۆر دەچن بۆ سەر سندوقەكانی دەنگدان. ئەم هەڵبژاردنە شەش ساڵ لە وادەی خۆی دواكەوتووە و لە دۆخێكی سیاسی نوێ دا ئەنجام دەدرێت کە دوو پێشهاتی سەرەكی بۆ پارێزگا سوننەنشینەكان تێدایە، یەکەمیان دەركەوتنی هاوپەیمانێتی نوێیە بە ناواخنی كۆن و، دووەمیان كشانی لیست و هاوپەیمانی شیعەكان لە ئەم ناوچانەیە كە زیاتر لە ئەگەر و لێكدانەوەیەك هەڵدەگرێت.
ئێستا فراوانبوونی ئەم پیشەسازییانە لە عێراق بەشێوەیەکە کەوا، بەس لە کەرتی نەوت رۆژانە 388 ملیۆن لیتر ئاو بەکاردەهێنرێت، کە هەندێک لە کێڵگەکان ئاوی رووباری فورات بەکاردەهێنن، ئەو بڕەی لە کەرتی چیمەنتۆ بەکاردەهێنرێت کە زۆربەی ئاوی رووبار و بیرەکان ساڵانە دەگاتە 10.2 ملیار لیتر و لەکەرتی کارەبا و بەرهەمهێنانی کارەبا بەهەڵم دەگاتە 114 ملیۆن لیتر و لە پیشەسازی بەرهەمهێنانی شیش دەگاتە 2.8 ملیار لیتر!
دانوساندنەکانی شاندی هەولێر و بەغدا بەردەوامە، بەڵام سەرەڕای بەرەوپێشڤەچوونی گفتوگۆکان هیچ ئەنجامێکی پراکتیکی و درێژخایەن بەدی ناکرێت! رۆژی 18ی تشرینی یەکەمی 2023 وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتێکی 30 لاپەڕەیی رادەستی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق کرد، کە وردی خەرجییەکانی شەش مانگی یەکەمی 2023 و پێویستییە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بە وردەکاریی ژمارەی فەرمانبەران، فەرمانبەرانی گرێبەست، خانەنشینی مەدەنی و سەربازی و هتد تێدایە، کە بەپێی راپۆرتەکە خەرجی مانگانە بەتەنیا بۆ مووچە بەهەموو جۆرەکانییەوە 913 ملیار دینارە و ساڵانە سەروو 10.963 تریلۆن دینارە، لەکاتێکدا بەغدا بەپێی بودجەی 2023 تەنیا 10.457 تریلۆن دینار بۆ تەرخانکردووە، واتە جیاوازییەکە سەروو 500 ملیار دینارە، ئەگەر بەغداش بەتەنیا مووچە بنێرێت یاخود خۆی دابەشی بکات!
سەرەڕای ئەوەی كێشەی گۆڕانكاری كەشوهەوا بەشێوەیەك تەماشا دەكرێت كە كێشەیەكی سروشتیە و كاریگەری سروشتی هەیە، بەڵام پسپۆڕانی بواری ژینگە باسی لێكەوتەی زۆر خراپ دەكەن، كە بەهۆی گۆڕانكاری كەشوهەوا لە جیهاندا رووبدات و سنوورەکانی كاریگەری سروشت تێپەڕ بکات و، چەندین بواری دیكەش بگرێتەوە.
بەپێی داتاکانی بانکی ناوەندی لە ماوەی رابردوودا بەردەوام جیاوازی بازاڕ و بانکی ناوەندی بۆ یەک دۆلار لە 10 بۆ 50 دینار بووە، بەڵام لەسەرەتای ئەمساڵەوە جیاوازییەکە سەروو 100 دینار بووە، هەندێک مانگ گەیشتووەتە 300 دینار بۆ هەر دۆلارێک، لەکاتێکدا بەپێی ستانداردەکان و زانستی دارایی و بانکی جیاوازییەکە ئاساییە ئەگەر 1 بۆ 5 هەزار دینار یاخود رێژەی 1% بۆ 3% بێت.
پێدەچێت سەرۆکوەزیران بە دوای ئەوەوە بێت رێگەیەک بۆ کەمکردنەوەی گوشارەکانی سەدر لە سەر حکومەتەکەی بدۆزێتەوە. ساڵی رابردوو، دوای پێکدادانێکی نێوان سەدری و ئیتارییەکان لە بەغدا، هەروەها لە پاش نامەیێکی ئایەتوڵڵا حائری لە دژی سەدر و، بە ئەگەری زۆریش لە پاش دەستوەردانێکی ئایەتوڵڵا سیستانی بوو کە سەدر "وازی لە سیاسەت هێنا". ئەو کات ئێران تووشی گرفتێکی زۆر ببوو بۆ رازیکردنی سەدر و بە ئەگەری زۆر، ئێستاش کارێکی ئەوتۆی پێناکرێت، بەڵام پاڵپشتیکردنەوەی لە حکومەت، تاڕادەیەک دەستی سوودانی بەهێزتر دەکات.
لادانی محەممەد حەلبووسی لە پۆستی سەرۆکی پەرلەمان کاریگەرییەکی راستەوانەی لەسەر هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان دەبێت کە بڕیارە لە مانگی داهاتوودا بکرێت.
ئەگەر ئەم رێککەوتنە واژۆی کۆتایی بکرێت، دوو شتی گرنگ هەیە کە پێویستە سەرنجی بخەینەسەر، یەکەمیان رێککەوتنی تۆتاڵ ئینرجی فەرەنسی و وەزارەتی نەوتی عێراقە کە دوای ساڵیک لەدواکەوتن، دواجار لە هاوینی 2023دا رێککەوتنەکە کرا و بەوجۆرەش واژۆی گەورەترین وەبەرهێنانی بیانی لە کەرتی وزەی عێراقدا کرا. بڕیارە کۆمپانیای تۆتاڵ ئینرجی بە بڕی 27 ملیار دۆلار وەبەرهێنان بۆ پەرەپێدانی ئەم کەرتە بکات، بەتایبەتیش بەرهەمهێنانی گاز، لەسەرووی هەموویانەوە کەمکردنەوەی سووتانی گازی هاوەڵ!
بەپێی راپۆرتەکەی وەزارەتی دارایی، کۆی خەرجییەکان لە نۆ مانگی رابردوودا 78.25 تریلیۆن دینار بووە و کۆی داهاتی نەوتی و نانەوتی 95.84 تریلیۆن دینار بووە، واتە 17.59 تریلیۆن دینار داهاتی عێراق لە خەرجییەکانی زیاتر بووە. لەکاتێکدا بەپێی پرۆژە بودجەی 2023 دەبوایە قەرز بکات بۆ پڕکردنەوەی خەرجییەکانی ئەمساڵ.
بڕیارە شوباتی 2024 وەزارەتی نەوتی عێراق بە فەرمی براوەکانی گەڕی پێنج پڵەس و شەشەمی گرێبەستە نەوتی و گازییەکان بۆ 30 کێڵگە رابگەیەنێت، هەرچەندە تاوەکو ئێستا کۆمپانیا گەورەکان و بەتایبەتیش ئەمریکی و بەریتانییەکان نەک هەر خواستی بەشدارییان نەبووە، بەڵکوو دەکشێنەوە و کشاونەتەوە، بەڵام کۆمپانیا چینی و رووسییەکان دەیانەوێت کارەکانیان فراوانتر بکەن و فەرەنسییەکانیش رێککەوتنێکی مێژووییان کردووەو، خەلیجییەکانیش، بەتایبەتیش ئارامکۆی سعودی داوای گۆڕینی شێوازی گرێبەستەکان دەکەن.
