شرۆڤە

بەپێی رێککەوتنە سیاسیەکان کە دواتر بوو بە رێسایەک وکاری پێکرا، لە دوای ٢٠٠٣وە پۆستە باڵاکانی وڵات لە نێوان پێکهاتە سەرەکییەکاندا دابەشکران. ئەمە قۆناخی چوونە ناو ئەزموونی دیموکراسی بۆ کۆمەڵگا ودەوڵەت بوو بۆ عێراقییەکان. لە دوای هەندێک گۆڕانکاری بچووک لە پۆستەکان، ئیتر ئەوە چەسپا کە سەرۆکایەتی کۆمار بەشی پێکهاتەی کوردی بێت

گردبوونەوەی چەند گروپێكی هێزەكانی حەشدی شەعبی لە ناوچەی سەوزی بەغدا و داخستنی دەروازەكانی ئەم ناوچەیە كە گرنگترین بنكە و بارەگا عێراقی و نێودەوڵەتییەكان لەخۆی دەگرێت ( 26 ئایار) وەك هەر كودەتایەكیتری تەقلیدی لە عێراقدا هێزی سەربازی تێدا جوڵێنرا و خەڵكی پایتەختی خستە دڵەخورتێوە. لە زنجیرەی ئەو بەریەككەوتننانەی كە ناوبەناو لەنێوان مستەفا كازمی و گروپە چەكدارەكاندا روودەدەن

گفتوگۆکانی نوسینەوەی دەستوورێکی نوێ بۆ هەرێمی کوردستان دووبارە هاتنەوە سەرمێزی دانوستاندنە سیاسیەکانی کوردستان. هەڵبەت گفتوگۆكانی ئەمجارە، بەبەراورد بەوانی پێشتر جیاوازتر و جدیترن. هەردوو سەرۆکایەتی هەرێم و پەرلەمان مەبەستیانە لەم خولەی پەرلەماندا مشتومڕی دەستووری هەرێم نەهێڵن وهەرێمی کوردستان بکەن بەخاوەنی دەستوورێک .

لەماوەی یەک مانگی رابردوودا ئەمە سێیەمجارە داعش هێرش دەكاتە سەر پێشمەرگە. لایەنی كوردی، بۆشایی ئەمنی نێوان هێزەكانی پێشمەرگە و هێزە چەكدارەكان دیكەی عێراق بەهۆكاری ئەو كەلێنە ئەمنییانە دەزانن كە داعش دەتوانێت لەوانەوە فرسەتی خۆی بێنێ. ئەوە بۆ نزیكەی 4 ساڵ دەچێت كە گرفتی ئەو بۆشاییە ئەمنییانە لە بەینی هەردوولا چارەسەر نەكراون، كە لەدوای رووداوەكانی ئۆكتۆبەری 2017وە لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم پەیدا بووە. دەستپێشخەرییەكی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیش بۆ درووستكردنی 4 ناوەندی هەماهەنگی سەربازیی لە بەینی هەردوولا لەو ناوچانە بە ناچڵی ماوەتەوە. بەڵام هەمو بابەتەكە ئەو بۆشاییە ئەمنییانە نین!

سەرەتا دەمەوێت ئەوە بڵێم کە ئەگەر جیاوازی گەورەی نێوان هەموو هەڵبژاردنەکانی پێشووی عێراق لەگەڵ هەڵبژاردنی داهاتووی مانگی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٠ ، لە یاسای هەڵبژاردنی نوێنەرانی عێراق، ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠دا بێت، ئەوا خاڵی جیاکەرەوەی یاساکەش، سیستمی هەڵبژاردنەکەیەتی. چونکە لەو یاسایەدا سیستمی هەڵبژاردنەکە لە ئەندامێکی ناو خێزانی سیستمێکی هەڵبژاردنەوە، گۆڕاوە بۆ ئەندامی خێزانی سیستمێکی دیكەی هەڵبژاردنی، كە لەڕووی هەریەک لە داڕشتەی حسابکردنی دەنگەکان، خۆبەربژێرکردن، ژمارەی بازنەکانی هەڵبژاردن و قەبارەی هەریەک لە بازنەکان تەواو جیاوازە. واتە سیستمی هەڵبژاردنەکە لە (لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی PRL)ەوە گۆڕاوە بۆ (زۆرینەی یەکدەنگی نەگوێزراوە SNTV).

وەزیری دەرەوەی ئێران لە كاتێكدا سەردانی عێراقی كردەوە كە لەناوخۆی وڵاتەكەی گۆڵمەزێكی سیاسیی لەسەر دروستبووە. بڵاوبوونەوەی تۆمارێكی دەنگیی زەریف كەلەسەر گەلێك مژاری هەستناك قسە دەكات، هەرایەكی ناوەتەوەو. لەنێوانەشدا سەردانی قەتەر وعێراقی كردووە. وردەكارییەكانی ئەو تۆمارە دەنگییە لە جێی خۆی، بەڵام ئەوەی بە سەردانەكەی زەریف بۆ بەغدا دەیبەستێتەوە، ئەوەیە كە ئایا بۆ تێگەیشتن لە هۆكارەكانی سەردانەكەی زەریف بۆ عێراق دەبێ سەیری دەمی ئەو بكەین یان لە شوێنی دیكەش بڕوانین؟

جارێکی دیكە شاری قامیشلۆ لە ٢٠/٢١- نیسان ٢٠٢١ رووداوی پێكدادانی لەنێوان هێزەکانی ئاسایش و هێزەکانی بەرگری نیشتیمانی لە ناوچەو خاڵێکدا بەخۆوە بینی کە بەدەماری سەرەکی تێکەڵبوونی رۆژانەی خەڵکی شارەکە لەلایەک و، لەلایەکی دیكەیشەوە دانیشتوانی گەڕەکی تەی و گووندە عەرەبیەکانی لایەنگری حکومەتی سوریا لەگەڵ تەواوی شاری قامیشلۆ دادەنرێت.

شاری قامیشلۆ یەکێک لە گەورە شارەکانی رۆژئاوای کوردستان، لە کاژێر ١٠ی شەوی سێشەممە، ٢٠ی نیسان، پێکدادانی چەکداریی لە نێوان هێزەکانی ئاسایشی سەربە ئیدارەی خۆسەرو هێزەکانی بەرگری نیشتیمانیی لە حەسەکە(میلیشیای سەربە حکومەتی سووریا) بە خۆوە بینی.

ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە [i]IEA راپۆرتێكی لەبارەی بەشە جیاجیاكانی كەرتی وزەی جیهان لە 2021 بڵاوكردووەتەوە، لەوانەش: نەوت، گازی سرووشتی، كارەبا، وزە بەردەوامەکان، وزەی ئەتۆمی و دەردانی دووانەئۆكسیدی كاربۆن.

هێشتا نزیكەی دوو هەفتە ماوە بۆ كۆتا وادەی پێشكێشكردنی ناوی هاوپەیمانیی و حیزبە سیاسییەكان بە كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق، بەڵام بەوپێیەی دواوادەی پێشكێشكردنی ناوی كاندیدەكان سەرەتای هەفتەی داهاتووە، هەندێك لە سیما سەرەكییەكانی نەخشەی دابەشبوونی هێزەكانی بەشدار لە هەڵبژاردنی پێشوەختە لەناو دەوروبەری ئەو 250 حیزبەی كە مۆڵەتی كاركردنیان وەرگرتووە، وردە وردە لە دەركەوتن و ئاشكرابووندایە.

دوایین هێرشی سەر فڕۆكەخانەی هەولێر لە شەوی چوارشەممە 14-04-2021، ئەویش لەو وەختانەدا كە سێ مووشەكیش گیرانە بنكەیەكی سەربازیی توركیا لە بەعشیقە، رووداوێكی جیاواز بەڵام بەردەوامیی ئەو زەنجیرە هێرشانەیە كە بە درێژایی یەك ساڵی رابردوو لە هەرێمی كوردستان و دەوروبەری روویانداوە.

“وازهێنان” یان “لادان”ی ئەرشەد ساڵحی لە سەرۆكایەتی بەرەی توركمانی، چەندەی رووداوێكی گرنگی نێوخۆیی بێت بۆ توركمانەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان، ئەوەندەش دەتوانێت رەهەندێكی دەرەكیی بێت وجێی بایەخ بێت. حاڵی حازر توركمانەكان، بەهۆی دابەشبوونە مەزهەبییەكەیان بەسەر شیعە و سوننەدا، لەنێوان بەرداشی دوو گەمەی سیاسی توركی و ئێرانیدان.

بەغدا خۆی بۆ میوانداریی مەلیك عەبدوڵڵا وعەبدولفەتاح سیسی ئامادە دەكات كە وا چاوەڕواندەكرێت لە رۆژانی داهاتوودا بۆ چوارەمین كۆبوونەوەی لوتكە لەبارەی پەیوەندییە سێقۆڵییەكانیان بێنە عێراق. دانووستاندن لەسەر ئەو پەیوەندییانە، لە چواردەوری پرۆژەی “شامی نوێ”دا چڕتربوونەتەوە. بەجۆرێك كە لەماوەی كەمتر لە سێ ساڵی رابردوودا سێ كۆبوونەوەی لوتكە كراوە و ئێستاش چاوەڕوانی چوارەمیانین

لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنە چاوەڕوانكراوەكەی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ (2021)، جموجوڵەكانی خۆپیشاندان و ناڕەزایی گەنجە تووڕەكانی باشووری عێراقیش هەر هەفتەیەك و لە پارێزگایەك سەرهەڵدەدات. لە ناسریە (زیقار) پارێزگاری شارەكە ناچاركرا دەست لەكاربكێشێتەوە. لەموسەننا و نەجەف و شاری كوت (واسط)یش لەسەر هەمان رێچكەی زیقار، خۆپیشاندان لەژێر دروشمی “لادانی بەرپرسە گەندەڵەكان”بەریەككەوتنی لەگەڵ هێزە ئەمنییەكان لێكەوتووەتەوە و كەسانێكیش بریندار كراون.

کۆماری ئیسلامیی ئێران شوناس یان ناسنامەی سیاسیی تایبەت به‌ خۆی هەیە. ئەو ناسنامەیە سێ رەهەندی سەرەکیی هه‌یه‌‌، كه‌ بریتین له رەهەندی بڕوابوون بە ئێرانشار، رەهەندی شۆڕشگێڕی و رەهەندی ئیسلامی-شیعی، کە كۆی ئەمانەش لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا رێنیشاندەریەتی. بۆیە سیاسەت و رەفتاری دەرەکیی ئێران لەسەر بنەمای جۆرێک لە عەقڵانییەتی ئایینی-ئەخلاقی و ئایدیالیستی پێناسە دەکرێت.

ئەم توێژینەوەیە گریمانەی ئەوە دەهێنێتەوە کە ناسنامەی کوردی لە باشووری کوردستان لە سێ دەیەی رابردوودا بە وەرچەرخانێکدا تێپەڕیوە. ئەم وەرچەرخانەش گواستنەوەیە لە شوناسێکی گەورەوە بۆ کۆمەڵێک وردە ناسنامەی ناوخۆیی. گەورە ناسنامەی کوردی کە ئیتنی و نەتەوەیی بوو، ئەویترەکەی ناکورد بوو. بەڵام ئەگەر هەمو شوناسێک جیاوازێک یان ئەویدیکەیەکی هەبێت، ئەوە ئەویدیکەی وردە ناسنامەی کوردی کورد خۆیەتی. ئەم توێژینەوەیە ئەو هۆکارانە دەخاتە بەرچاو كە لەپشت ئەم وەرچەرخانە و سەرهەڵدانی ناسنامە نوێیەکاندان. وەک: بە شاریبوون، ئابووریی نەوتی، نایەکسانیی دابەشکردنی داهات. هەروەها دەرئەنجامەکانیش هەڵدەسەنگێنێت، کە بەرخۆرێتی لەجیاتی هاووڵاتی، دروستبوونی جڤاتە داخراوەکان و گەشەی ناسنامەی مووچەخۆر بەرامبەر مووچەنەخۆردا لە گرنگترینەكانیانن.

لەکاتی هەوڵدان بۆ وێناکردنی سیستمی داهاتووی سیاسیی وڵاتەکە بەپێی دەستوور، کۆمەڵە کێشەیەک هەن کە بڕیاردەرانی عێراق رووبەڕوویان دەبنەوە. دەستەبژێری سیاسی بەگشتی ئارەزووی پیادەکردنی بیرۆکەی دەوڵەتی سادەی ناوەندیی تووند دەکەن.

وشەکلیل: جیۆکولتوور، ناسنامە، سیاسەتی ناسنامە، گوتاری کولتووری، سیاسەتی کولتووری، بەریەککەوتنی ناسنامەکان، سیاسەتی ناسنامەی کوردی.

فیدرالی چارەسەرە بۆ كاروبارە كارگێڕییەكانی دەوڵەتێكی یەك وڵاتی، كە تێیدا دیموكراسی بووبێتە كولتوور و سیستەمێكی پشتاوپشتكردووی بەڕێوەبردنی دەسەڵات تێیدا جێگیربووبێت

توركیا و ئێران ناڕەزاییەكی توندیان پیشانداوە بەرامبەر پوولێك كە بە بۆنەی هاتنی پاپاوە لە هەرێمی كوردستان نمایشكرابوو. ئەوەیان بە”هەڵەی گەورە” و” كردەی نادۆستانە” ناوبردووە و داوای راستكردنەوەیان كردووە. لە پوولەكەدا نەخشەی كوردستانی گەورە لە پشت سەری پاپا دانراوە و ئەمەش، وەكوو خواستی هەرێمی كوردستان بۆ داواكردنی خاك لە ئێران و توركیا لێكدراوەتەوە.

هێزە سوننییەكان هەرجارناجارێك باسی دامەزراندنی هەرێمی سوننە دێننە پێشەوە. راستییەكەی هیشتا روون نییە كە ئەوە دواجار چی بەسەر دێت بەڵام پێدەچێت بابەتی درووستكردنی هەرێمی سوننە زیاتر لەوەی كە ستراتیژی هەموو لایەنەكان بێت،