چالاکییەکان

رۆژی دووشەممە 1ی ئەیلوولی 2025 ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو لە چوارچێوەی ئەنجامدانی کۆنفرانسێکی یەک رۆژە، مێزگردێکی داخراوی بەریسای چاتمهاوس بۆ ژمارەیەک لە ئەندامانی پەرلەمان و ئەندامانی حزبە جیاوازەکان لە تورکیا و باکووری کوردستان، سیاسەتڤانان، لێکۆڵینڤانان، رۆژنامەڤانان، و کەسانی بەشدار لە پرۆسەی ئاشتی تورکیا لەهەریەک لە لایەنی کورد و تورک بەناونیشانی" ئاشتییە سەختەکەی تورکیا: چەکدانانی پەکەکە و خاڵەکانی وەرچەرخانی سیاسەت لە دۆخێکی جیۆپۆلەتیکی ناسەقامگیردا،" بەڕێوەبرد.

رۆژی دووشەممە، 1ـی ئەیلوولی 2025، ناوەندی لێکۆلینەوەی رووداو، چالالکییەکی بە ناونیشانی ئاشتییە سەختەکەی تورکیا؛ چەکدانانی پەکەکە و خاڵەکانی وەچەرخانی سیاسەت لە دۆخێکی جیۆپۆلەتیکی ناسەقامگیردا بەڕێوەبرد کە تێیدا گفتوگۆ لەبارەی داینامیکەکانی چەکدانانی پەکەکە و خۆهەڵوەشاندنەوەی و گۆڕانکارییەکانی سیاسەتی نێوخۆیی تورکیا کرا.

رۆژی چوارشەممە، بەرواری ١٤ی ٥/ ٢٠٢٥ رێکخراوی پاسەوان بۆ پرسی هەڵبژاردن و ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو مێزگردێکی داخراویان بۆ چەند شارەزا و پسپۆڕێکی هەڵبژاردن رێکخست. لە مێزگردەکەدا سێ تەوەری سەرەکی گفتوگۆیان لەبارەوەکرا: یاسای هەڵبژاردن و هەموارکردنەوەی یاساکە لە بەرژەوەندی چ لایەنێکی سیاسی دایە، هاوپەیمانییەکان بۆ هەڵبژاردن، و تەکنیک و رێکارەکانی کۆمسیۆنی عێراق و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەکە لە داهاتوودا.

لەسەرەتایی سەمینارەکەدا رێکخراوەکە کورتەیەکی لەسەر سەرەتا و مێژووی درووستبوونی رێکخراوەکە لە جیهان و عێراقدا باسکرد، پاشان تیشکی خستەسەر ئامانج و کارەکانی رێکخراوەکە. هەرلە درێژەی سەمینارەکەدا رێکخراوی یونسێف هۆشیاری گرنگی دا سەبارەت بە مافەکانی منداڵان و ئەورێکارو پێویستیانەی کە پێویستە لەکاتی مامەڵەکردن یان چاوپێکەوتن لەگەڵ منداڵاندا لەلایەن پەیامنێران و میدیاکارانەوە رەچاوبکرێن. هەرلەسەمینارەکەدا چەند داتایەکی گرنگ لەلایەن رێکخراوەکەوە سەبارەت بە رەوشی مندالان لە عێراق خرایەروو؛ بۆنمونە سەبارەت بە پێشێلکردنی مافەکانی منداڵان ئەوەیان رایانگەیاند کە لەساڵی ٢٠١٨ دا، لەسەدا ٢٨ ی کچان کەتەمەنیان لە خوار هەژدە ساڵانەوەیە هاوسەرگیریان کردووە و نەیان توانیوە خوێندن تەواو بکەن.

لەکاتێکدا بەرەو دواساتەکانی کۆڕبەندی ٢٠٢٥ی هەولیر دەچین، دەمەوێ بەناوی بەڕێز بەڕێوەبەری گشتی تۆڕی میدیایی رووداو، خۆم وگشت هاوکارانم سوپاسی بێ پایان ئاراستەی هەموو ئامادەبوانی خۆشەویست بکەم، چی ئەوانەی کە لە چەند رۆژی رابردوودا، لەڕێگەی بەشدارییەکانی خۆیانەوە، دەرگای گفتوگۆیەکی قووڵ و بڕ بایەخیان لەسەر پرسە جیاوازەکان کردەوە و، چی ئەوانەش کە بە هەر لەونێکی دیکە لە سەرخستنی ئەم کۆڕبەندەدا هاوکار و یارمەتیدەرمان بوون.

بەناوی خوای بەخشندە و میهرەبان. سەرەتا سوپاس بۆ جەنابتان، بۆ رووداو، بۆ بەڕێزان و ئامادەبووان، هەینی پیرۆز بێت لە هەموو لایەک. رەمەزانیش پیرۆز بێت، ئینشائەڵڵا سەرەتایەکی خێر بێت.

هەموو کەس هاوڕایە کە دوێنێ رۆژێکی زۆر مێژوویی بوو. هەروەها گومانی تێدا نییە کە پرسی کورد تاڕادەیەکی زۆر سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەکی تورکیای داڕشتووە و بەم پێیە دەتوانین لە داهاتوویەکی نزیکدا چاوەڕوانی هەندێک گۆڕانکاری لە ئاڕاستەی سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەکی تورکیا بکەین و بەهیوا بین. کەواتە ئێمە زۆر بەختەوەرین کە وەڵامی ئەو پرسیارە وەربگرین کە دوای بانگەوازەکەی دوێنێی عەبدوڵڵا ئۆجالان چ جۆرە گۆڕانکارییەک لە سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەکی تورکیا دەکرێت . نوێنەری CHP بەڕێز ئۆغوز کائان ساڵیجی مان لەگەڵدایە کە جێگری پێشووی سەرۆکی پارتەکەیە. مەحمەت ئەمین ئەکمانمان دەبێت کە جێگری سەرۆکی پارتی دەوایە و ئەندامی پەرلەمانیشە.

لەماوەی دوو رۆژی رابردوودا گفتوگۆی زۆر لەسەر رۆژهەڵاتی نێوەڕاست کرا و زۆر کەسیش بە ناوچەیەکی زۆر ئاڵۆز وەسفیان کرد کە چەندین پرس وکێشەی بەردەوامی هەیە. یەکێک لە توێژەران باسی لەوە کرد کە هەندێک وڵاتی ناوچەکە لە لێواری داڕماندان، ئەوەی من دەیڵێم ئەوەیە کە دۆخی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە کوڵاندایە.

سوپاسی رووداو دەکەین کە ئێمەی بانگهێشت کرد تاوەکو ئەنجامی لێکۆڵینەوەکەی خۆمان پێشکێش بکەین. پریزنتەیشنەکەمان بە تورکی دەبێت بەڵام وەرگێڕان هەیە و نوسینەکەش هەر بە ئینگلیزییە. سوپاس بۆ ئامادەبوونتان.

50 ساڵە لە سیاسەتدان، لە سەردەمی نەجمەدین ئەربەکانەوە لە نێو سیاسەتدا زۆر کاران. پەیامەکەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان مایەی شۆک بوو یان چاوەڕوانکراو بوو؟ هەڵسەنگاندنتان بۆ نێوەڕۆکی پەیامەکە چی بوو؟

زۆر سوپاس، بەیانیتان باش. ئێمە لێرەین بۆ گفتوگۆکردن لەسەر بابەتێکی زۆر گرنگ: پڕۆژەی رێگای گەشەپێدانی عێراق. ئەم پڕۆژەیە لەم دواییانەدا بووەتە سەردێڕی هەواڵەکان بەهۆی توانای بەرزکردنەوەی پەیوەندی نێوان عێراق، ئەوروپا، ئاسیا و ناوچەی فراوانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست.

بەیانیتان باش. بەخێربێن بۆ سێیەم رۆژی کۆڕبەندی هەولێر. زۆر خۆشحاڵم کە ئەمڕۆ بە پانێڵێک لەسەرپرسی وزە دەست پێدەکەین و پێموایە بابەتێکی گرنگە. لە ماوەی یەک دوو رۆژی رابردوودا چەند سەرەقەڵەمێک لەسەر ئەم بابەتە گوترا، بەڵام ئێستا دەرفەتی ئەوەمان دەبێت قووڵتر بچینە ناو بابەتەکەوە بەتایبەت پرسی نەوت، گاز، کارەبا، و گرنگییەکانیان بەتایبەتی بۆ هەرێمی کوردستان و عێراق و بەگشتیش دیمەنە فراوانەکەی لە ناوچەکە دا.

هەندێکجار یەکێتی و پارتی رێککەوتنی باشیان کردووە، بەڵام کاتێک دەگاتە سەر جێبەجێکردن، لە نیوەی رێگەکەدا جۆرێک لە تێکچوونی تێکەوتووە، ئێستا ئەو بۆشاییانە چین لە رێککەوتنەکانی پێشوودا هەبوون، ئەمجارە دەبێت دووبارە نەبنەوە؟

بەخێر بێن بۆ سێیەمین کۆڕبەندی هەولێر کە لەلایەن ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداوە بە هاوبەشی لەگەڵ کۆمەڵێک ناوەندی لێکۆڵینەوە و دامەزراوەی ناوخۆیی و هەرێمی بەڕێوەدەچێت. لەگەڵ نزیکبوونەوەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی داهاتوو 2025 سەرنج دەچێتە سەر هەموو ئەو بابەتانەی پەیوەندییان بە هەڵبژاردنەوە هەیە، هەر لە پرسی هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن بگرە تاوەکو سروشتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەکانی داهاتوو و هاوپەیمانییەکان و هەوڵەکانی بلۆکە سیاسییەکان بۆ پیشاندانی وێنەیەک کە دوورە لە راستی. ئەمەش جگە لە بانگەشەکەی رێبەری رەوتی سەدر، سەید موقتەدا بۆ لایەنگرانی بۆ نوێکردنەوەی تۆماری دەنگدەران، کە ئەویش هەنگاوێکە کە هەندێک بە ئامادەکاری بۆ هەوڵی بایکۆتکردنی هەڵبژاردنەکان یان گەڕانەوە دایدەنێن. هەموومان کۆکین لەسەر سەختیی پرۆسەی هەڵبژاردن لە عێراق و تەگەرە و ئاڵۆزییەکانی، بەڵام ئەوە بەو مانایە نایات کە پاشەکشە بکەین و نەچینە نێو شیکردنەوەی واقیعی و سیاسی هەڵبژاردنەکانەوە.

سڵاو لە هەموو لایەک. من یوسف جانم، لەگەڵ سەنتەری ویڵسن لە واشنتۆن دی سی کاردەکەم. ئەمڕۆ، کە لەچەقی ململانێکانداین باسی چەواشەکاری و زانیاری ناڕاست دەکەین. من نامەوێت بابەتەکەتان لێ ئالۆز بکەم، بۆیە تەنیا زاراوەی "زانیاری چەواشەکاریانە" بەکاردەهێنم، چونکە ئاماژەکردن بە هەردوو زانیاری چەواشەکاریانە و و زانیاری ناڕاست لەوانەیە سەرلێ شێوێنەر بێت.

خۆشحاڵم ئەمڕۆ بەرێز دەیڤد شینکەر، یاریدەدەری پێشووی وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بۆ کاروباری رۆژهەڵاتی نزیک لەگەڵمانە. هەروەک خۆشت تێبینیت کردووە، پەرۆشییەکی زۆر هەیە بۆ تێگەیشتن لەوەی چوار ساڵی داهاتووی سەرۆک ترەمپ بۆ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست چۆن دەبێت. دەمەوێت بەوە دەستپێبکەم لەسەر بنەمای ئەو راگەیێندراوانەی تاوەکو ئێستا هەبوون و لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ئەندامانی ئیدارەکەی ترەمپ، ئایا دەزانین ئاراستەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا لە سەردەمی ترەمپ چۆن دەبێت؟ ئایا ئیدارەی دووەمی ترەمپ لە ئیدارەی یەکەم جیاواز دەبێت یان دووبارەکردنەوەی هەمان سیاسەتی کاردانەوە و مامەڵەیە کە لە ئیدارەی یەکەمی بینیمان؟

بەیانیتان باش، و بەخێربێن بۆ پانێڵی دووەم سەبارەت بە کەشوهەوا، کە بە شێوەیەکی سروشتی دوای ئەو گفتوگۆیە دێت کە تازە باسمان کرد سەبارەت بە ئاسایشی ئاو. لەم دانیشتنەدا تیشک دەخرێتە سەر گۆڕانی کەشوهەوا و تەگەرەی جیۆپۆلەتیکی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست. من ناوم پاوڵ زیاتکۆڤیچ، بەڕێوەبەری نێوەندگیری و پشتیوانی ئاشتیم لە سەنتەری جنێڤ بۆ سیاسەتی ئاسایش، کە یەکێکە لە هاوبەشەکانی کۆڕبەندی هەولێر بۆ ئەمساڵ. زۆر خۆشحاڵم کە هاوبەشین لەگەڵ تۆڕی میدیایی رووداو بۆئەنجامدانی ئەم چالاکییە گرنگە.

ەیانیتان باش. هیوادارم هەمووتان ئامادەبن بۆ رۆژێکی دیکە و پانێڵێکی سەرنجڕاکێش. زۆر شانازی دەکەم کە ئەمڕۆ لەسەر مافەکانی مرۆڤ، گۆڕانی کەشوهەوا و کاریگەرییەکانی لەسەر عێراق قسەبکەین. پانێڵێکی نایاب و پانێڵیستی شارەزامان هەیە کە پێکهاتووە لە ئەندامانی کۆمەڵگەی مەدەنی و بەرپرسانی حکومەت و پسپۆڕان.

سبەی شاندی دەم پارتی بۆ جاری سێیەم سەردانی ئیمراڵی دەکەن بۆ دیداری ئۆجەلان. هەرجارە و دوو کەس سەردانی ئیمراڵی دەکرد، بەڵام ئەمجارە 7 کەس دەچێت. ئەحمەد تورک و پێنج پەرلەمانتار لەگەڵ پارێزەرێک دەچنە ئیمراڵی. دەم پارتی رۆژی هەینی سەرجەم پەرلەمانتارەکانی بانگهێشتی ئەنقەرە کرد. دەگوترێت روونکردنەوەی پێویست لەبارەی سەردانەکە دەکرێت. کاتی بانگەشەکە هاتووە بەڕێز زەکەریا؟

ئەمڕۆ لەگەڵ میوانانی بەڕێز باسی رۆژهەڵاتی نێوەراست دەکەین. ئەو رۆژهەڵاتی نێوەڕاستەی کە دوای ٧ی ئۆکتۆبەر گۆڕانێکی گەورەی بەسەردا هات. رووداوەکانی غەززە و ئەوەی دوای ئەو رووداوانەش روویدا وەک هێرشی ئیسرائیل سەر لوبنان، هەروەها شەهیدکردنی سەید حەسەن نەسروڵڵا، کاریگەریی گەورەیان لەسەر ناوچەکە هەیە، بەتایبەتیش لەسەر عێراق.

ململانێی سووریا لە سەدەی رابردوودا بەپێی پۆلێنکردنی زانایانی کۆمەڵناسی و زانایانی سیاسی، کورتکرایەوە بە ململانێی نێوان پێڵاوی سەربازی و مێزەرەی ئایینی بە واتای ئەوەی کە سووریا لە مێژووی تەمەنی 90 ساڵی سەربەخۆییدا، 90% ی ساڵەکانی حوکمی لە دەستی سەربازەکاندا بووە. هەروەها دەگوترێت کە دیکتاتۆرییەت و سەرەڕۆیی کاردانەوەیەکی لای رەوتی ئایینی دروستکردووە بۆ دەرکەوتنی ئیسلامی سیاسی. لە بارودۆخی ئێستادا ئیسلامی سیاسی سەرکەوتووەو چیتر ململانێ لە نێوان پێڵاوی سەربازەکان و مێزەرەدا نییە، بەڵکو پێڵاوی سەربازی لەگەڵ مێزەرەدا یەکیان گرتووە. بە واتای ئەوەی ئێمە لەبەردەم بارودۆخێکی نوێداین، بارودۆخێک کە پوختەکەی ئەوەیە حوکم چووەتە دەستی جیهادییەکان کە چەک و شەرعی ئیسلامی قۆرخ دەکەن.